Ngoài việc được đảm bảo về sinh học như ăn, mặc, ở… trẻ còn có các nhu cầu tâm lý xã hội cần thiết cho sự phát triển bình thường như được an toàn, yêu thương, tôn trọng, hiểu thông cảm và có giá trị. Việc bố mẹ luôn có những hành vi đúng mực sẽ là nền tảng để đứa trẻ làm đúng theo khuôn phép được kỳ vọng. Vì thế, không bao giờ là quá sớm để xây dựng tính kỷ luật cho trẻ và thà muộn còn hơn không bao giờ làm điều này. Muốn làm cha mẹ tốt, hãy bắt đầu từ việc thay đổi bản thân theo chiều hướng tích cực và hiểu được "sự phát triển bộ não của trẻ".
Hiểu được sự phát triển của trẻ rất quan trọng trong việc xây dựng các kỹ năng tốt cho trẻ. Hiệu quả của việc xây dựng tính kỷ luật sẽ khác nhau tùy thuộc vào độ tuổi phát triển của trẻ. Cụ thể:
Trẻ dưới 1 tuổi:
| Ảnh minh họa |
Trẻ có sự gắn bó chặt chẽ với mẹ hoặc người chăm sóc trực tiếp để có cảm giác an toàn, thông qua sự yêu thương, chăm sóc, trò chuyên, vui đùa…
Nếu bị phạt (dọa nạt, đánh mắng), trẻ sẽ mất cảm giác đó và trở nên sợ hãi, ảnh hưởng sớm đến sự phát triển về ngôn ngữ và tương tác xã hội. Thay vào đó, bố mẹ nên tập trung vào việc đáp ứng các nhu cầu cho sự phát triển của con như ăn uống, vệ sinh, giấc ngủ và tương tác thật nhiều với trẻ.
Trẻ từ 1-2 tuổi:
Để đảm bảo sự an toàn là mối quan tâm hàng đầu vì lúc này, trẻ đã biết bò, đi lại, di chuyển theo ý của mình. Bố mẹ cần chú ý theo dõi các hành vi của con và kịp thời chỉ cho những điều chưa phù hợp, hướng dẫn con cách làm đúng. Ở giai đoạn này, trẻ rất tò mò về thế giới xung quanh và luôn muốn tìm hiểu tất cả. Bố mẹ không thể mong đợi một đứa trẻ trong độ tuổi này vâng lời răm rắp theo những yêu cầu của bố mẹ vì các phần của bộ não chịu trách nhiệm kiểm soát hành vi vẫn đang phát triển. Lúc này, nếu trẻ đi vào nơi không phù hợp hay làm điều gì chưa tốt, đó là lỗi của bố mẹ chứ không phải do bản thân đứa trẻ nên hình phạt cũng chưa có hiệu quả.
Trẻ từ 2-6 tuổi:
| Ảnh minh họa |
Ở độ tuổi này, bộ não của trẻ tiếp tục phát triển nhưng các thể chai (kết nối hai bán cầu) đã có thể cho phép con xử lý thông tin. Trẻ có thể nói nhiều hơn và hiểu được những điều bố mẹ giải thích. Tuy nhiên, để trẻ ghi nhớ được hoàn toàn thì vẫn đòi hỏi bố mẹ phải lặp đi lặp lại các quy định. Điều quan trọng lúc này là bố mẹ cần kiên nhẫn và sẵn sàng giải thích lại cho con những điều từng nói trước đó. Hãy nhớ rằng trẻ trong độ tuổi này có thể không hiểu được đầy đủ ý nghĩa của các từ ngữ nên bố mẹ cần nói những cầu đơn giản, gần gũi với trẻ.
Bố mẹ có thể áp dụng một vài hình phạt nhưng thay vì các hình phạt nghiêm khắc để khiến đứa trẻ ngoan ngoãn theo kỳ vọng của mình, bố mẹ nên khuyến khích con nói nhiều hơn, giúp con biết cách biểu đạt bằng ngôn ngữ những điều đang suy nghĩ, chẳng hạn như vì sao con buồn, tại sao con làm như vậy? Việc bố mẹ dành thời gian và tâm huyết lắng nghe con nói sẽ đem đến những cảm nhận tích cực cho trẻ. Phần não bộ quy định mặt tình cảm và kiểm soát xung động vẫn đang phát triển, cha mẹ không nên mong đợi sự hoàn hảo. Nếu con có cư xử bất hợp tác, hãy đưa con đến một nơi khác để bé bình tĩnh, cắt giảm cơn nóng giận.
Trẻ trong độ tuổi này đang cố gắng phát triển kỹ năng và sự phối hợp. Chúng thích làm những điều đã nhìn thấy ở người lớn xung quanh. Bố mẹ nên kiên nhẫn và chú ý hơn tới chính hành động của mình. Nếu có thể, hãy cho con tham gia vào cùng chuẩn bị bữa tối, đó là cách để thúc đẩy sự phát triển của trẻ, hoạt động thể chất cũng có vai trò quan trọng cho trẻ.
Trẻ từ 6-12 tuổi:
| Ảnh minh họa |
Sự phát triển thể chất chậm lại nhưng về mặt nhận thức lại khá tốt. Bố mẹ nên thường xuyên chia sẻ với trẻ lý do vì sao phải đặt ra từng nguyên tắc cho con. Hãy để vấn đề kỷ luật được "ngấm" vào não bộ của con một cách từ từ và xây dựng suy nghĩ con cần thực hiện chúng một cách tự giác. Có thể sẽ mất nhiều thời gian để bố mẹ thay đổi các hình phạt kém hiệu quả nên bố mẹ cần kiên định, kiên trì thực hiện. Đây là một giai đoạn phát triển lớn với trẻ nên nếu cần sự tư vấn chuyên nghiệp, bố mẹ đừng ngại ngần tham khảo.
Trẻ từ 12-18 tuổi:
Ở độ tuổi này, trẻ đang phát triển về mặt thể chất và xã hội, sẽ có rất nhiều thay đổi xảy ra. Bố mẹ cần tiếp tục duy trì các quy tắc nhất quán với trẻ. Đôi khi, có thể để cho trẻ tự trải nghiệm và nhận hậu quả để phát triển tốt hơn. Kỹ năng giao tiếp lành mạnh sẽ rất quan trọng trong thời kỳ này nên một buổi nói chuyện nghiêm túc với con cũng có thể coi là "hình phạt" hiệu quả. Đây không phải lúc để chơi các trò chơi và thông qua tương tác hàng ngày, bố mẹ có thể truyền cho con nhiều bài học giúp ích cho tương lai sau này.
| Ảnh minh họa |
Tác hại của việc phạt trẻ không đúng cách
Phụ huynh thường áp dụng biện pháp trừng phạt trẻ vì có những quan niệm sai lầm như: cho rằng người lớn luôn đúng, trẻ phải luôn biết tuân theo mệnh lệnh, phạt con càng sớm càng tốt để trẻ biết vâng lời, ngoan ngoãn, phải nghiêm khắc thì mới được trẻ tôn trọng, trẻ dễ hư nếu không bị đánh, thử cách khác không được và chỉ phạt bằng roi thì hiệu quả mới nhanh…
Thế nên khi trẻ mắc lỗi, không ít phụ huynh đã áp dụng biện pháp trừng phạt thân thể và trừng phạt tinh thần.
Trừng phạt thân thể là những hành vi gây đau đớn hoặc thương tích cho cơ thể của trẻ như đánh, cấu véo, đá, tát, nhốt, treo, bắt quỳ, không cho ăn uống… Trừng phạt tinh thần là những hành vi gây tổn thương về tâm lý tình cảm như mắng chửi, chế nhạo, sỉ nhục, đe dọa, không chăm sóc, bỏ rơi…
Những hình thức trừng phạt trên gây ra những hậu quả xấu về mặt tâm lý như: trẻ không hiểu tại sao cha mẹ nói yêu quý nhưng lại đánh mắng mình, lo lắng, sợ hãi, mất tự tin, tức giận tìm cách trả thù, tìm cách lừa dối đối phó để lần sau không bị phạt, trở nên trơ lì không biết sợ, hiểu sai rằng bằng bạo lực có thể giải quyết được vấn đề....
Nếu còn nhỏ mà hay bị trừng phạt, trẻ sẽ hình thành nhân cách không ổn định và sau này, có thể lại giáo dục con cái theo kiểu trừng phạt.
Làm thế nào để phạt trẻ có hiệu quả?
| Ảnh minh họa |
Để việc dạy trẻ có hiệu quả và trẻ có thể sửa chữa được lỗi lầm của mình, cha mẹ nên áp dụng phương pháp kỉ luật tích cực. Đó là những biện pháp không dùng vũ lực, không đánh mắng mà vẫn có hiệu quả.
Các biện pháp kỉ luật thuộc hệ quả logic thực hiện bằng một số hình thức sau:
Phản đối nhẹ nhàng: Nói với trẻ nhẹ nhàng, nêu hình thức phạt nếu không thực hiện.
Khi trẻ không thực hiện thì nói tiếp: "Nếu con còn để tivi to tiếng, mẹ sẽ tắt tivi trong 15 phút". Nếu trẻ không vặn nhỏ tivi, bạn sẽ tắt tivi trong 15 phút như đã nói. Còn nếu trẻ nghe lời, bạn hãy thể hiện sự hài lòng cho trẻ biết.
Dập tắt hoặc lờ đi: Nếu hành vi của trẻ sai ở mức độ nhẹ mà không gây hậu quả nghiêm trọng, bạn nên áp dụng biện pháp này.
Tạm lắng/cách ly tạm thời: Cho trẻ ngồi vào một nơi không có thứ gì vui thích trong thời gian ngắn (số phút bằng số tuổi của trẻ, tối đa không quá 15 phút), trước khi phạt trẻ phải nói rõ lý do.
Tước bỏ quyền lợi: Không cho đồ vật hoặc hoạt động mà trẻ thích nếu không thực hiện yêu cầu.
Tạo cho cơ hội sửa chữa: Bạn cần giải thích hậu quả gây ra từ những hành vi sai trái để trẻ biết cách khắc phục. Sau đó, không khen ngợi gì vì nếu khen, trẻ sẽ nhận được nhiều chú ý và có thể tái phạm lại khuyết điểm.
Giáo dục con là cả một quá trình. Mong muốn trẻ trở thành con ngoan, trò giỏi, đòi hỏi gia đình phải có kĩ năng, thống nhất cách dạy dựa trên cơ sở của tình yêu thương cùng sự kết hợp chặt chẽ với nhà trường.
Thu Uyên