Sôi động PPP - Bài cuối: Các tay đua cần được “tiếp sức”

Những dự án PPP chờ gỡ vướng

Cao tốc Cam Lộ – Lao Bảo ở Quảng Trị là tuyến đường huyết mạch, nằm trong danh mục công trình quan trọng quốc gia và được kỳ vọng kết nối Hành lang kinh tế Đông – Tây. Dù có ý nghĩa lớn, dự án vẫn chưa thể phê duyệt chủ trương đầu tư, với ‘nút thắt’ nằm ở phần vốn nhà nước. UBND tỉnh Quảng Trị đã kiến nghị bố trí hơn 8.800 tỷ đồng từ ngân sách trung ương giai đoạn 2026 – 2030, nhưng thủ tục thẩm định và phân bổ vốn vẫn chưa khớp nối. Dự án hiện chỉ dừng ở bước nghiên cứu tiền khả thi.

Tại phía Bắc, cao tốc Nam Định – Thái Bình, thuộc tuyến CT.08 Ninh Bình – Hải Phòng, cũng vướng thủ tục. Dự án có tổng vốn gần 20.000 tỷ đồng, do liên danh Geleximco – Vinaconex – Phương Thành – Nam Sơn – Hoàng Cầu thực hiện. Hợp đồng BOT đã ký từ tháng 5 năm 2025, song sau khởi công vẫn chưa có hiệu lực do chưa có chứng thư bảo lãnh từ ngân hàng.

Phần vốn vay thương mại cần huy động cho dự án này lên tới 8.000 – 9.000 tỷ đồng, thời gian thu phí hoàn vốn hơn 25 năm khiến các tổ chức tín dụng thận trọng. Nhà đầu tư buộc phải xin cơ chế đặc thù với sự tham gia của ngân hàng quốc doanh hoặc Ngân hàng Phát triển Việt Nam.

Cam Lộ – Lao Bảo và Nam Định – Thái Bình là hai ví dụ mới nhất cho thấy vẫn có những ‘nút thắt’ khiến một số dự án PPP gặp khó. Khi các cơ chế chưa rõ ràng, hợp đồng BOT chưa có hiệu lực thì ngân hàng ngần ngại giải ngân, còn địa phương lúng túng trong triển khai.

Loạt dự án BOT chờ xử lý dứt điểm

Bên cạnh các dự án mới, nhiều công trình BOT giao thông triển khai giai đoạn 2011 – 2016 cũng đang để lại ‘di sản’ cần được xử lý. Có tới 11 dự án với tổng vốn khoảng 13.000 tỷ đồng không thể hoàn vốn do thay đổi chính sách thu phí. Một số trạm buộc tháo dỡ, số khác chưa bao giờ được phép thu phí, dẫn đến nhà đầu tư rơi vào cảnh nợ xấu, ngân hàng treo hàng nghìn tỷ đồng.

Trên cơ sở danh mục dự án, Bộ Xây dựng mới đây phối hợp với Ngân hàng Nhà nước và các địa phương đã làm việc với doanh nghiệp để thống nhất hai hướng xử lý. Thứ nhất là Nhà nước chia sẻ chi phí để tiếp tục thực hiện hợp đồng, dự kiến áp dụng cho năm dự án, với tổng kinh phí khoảng 8.890 tỷ đồng. Thứ hai là chấm dứt hợp đồng trước hạn, thanh toán bồi thường cho sáu dự án còn lại, với ba phương án chi phí từ 4.520 đến gần 6.000 tỷ đồng.

Những tồn đọng này phản ánh rõ thực trạng khi cơ chế thiếu nhất quán, mô hình PPP dễ rơi vào bế tắc. Trước năm 2020, cả nước đã huy động gần 319.000 tỷ đồng cho 140 dự án BOT, phần lớn đã vận hành hiệu quả. Tuy nhiên, sau khi Luật PPP có hiệu lực, số dự án mới giảm hẳn, đến nay chỉ có 31 dự án triển khai và 11 dự án chuẩn bị đầu tư với nhu cầu vốn nhà nước khoảng 190.000 tỷ đồng.

Thực tiễn cho thấy, giới hạn 50% vốn ngân sách trong tổng mức đầu tư dự án, hợp đồng bất cân xứng và thiếu cơ chế chia sẻ rủi ro đã làm doanh nghiệp tư nhân thiếu mặn mà với dự án PPP so với giai đoạn trước khi có luật PPP.

Đơn cử, Dự án cao tốc Hữu Nghị – Chi Lăng từng chậm tiến độ do khó tiếp cận vốn dù ngân hàng đã cam kết tín dụng. Lý do, tỷ lệ vốn công bị khống chế dưới 50% theo Luật PPP và dự án chỉ áp dụng cơ chế chia sẻ doanh thu tăng (không có cơ chế giảm) khiến niềm tin suy giảm.

Nhà đầu tư kỳ vọng được tiếp sức

Từ những bất cập hiện hữu, Luật PPP sửa đổi năm 2024 đã đưa ra những điều chỉnh mạnh mẽ nhằm tháo gỡ khó khăn. Quan trọng nhất là nâng trần vốn nhà nước hỗ trợ lên đến 70% tổng mức đầu tư đối với một số dự án hạ tầng quan trọng. Đây là điểm then chốt để thu hút nhà đầu tư, nhất là tại các dự án miền núi và vùng khó khăn, nơi lưu lượng thấp và suất đầu tư cao.

Bên cạnh đó, luật mới yêu cầu rõ trách nhiệm của cơ quan nhà nước có thẩm quyền trong thẩm định tổng mức đầu tư, chấm dứt tình trạng ‘đẩy quả bóng’ sang doanh nghiệp. Cơ chế chia sẻ rủi ro về doanh thu và biến động chính sách được cụ thể hóa, giúp nhà đầu tư yên tâm ký hợp đồng dài hạn. Chính phủ hiện cũng đang xây dựng nghị định hướng dẫn chi tiết, nhất là với các dự án cần bảo lãnh nghĩa vụ Nhà nước hoặc huy động vốn tín dụng lớn.

Luật PPP còn được sửa đổi bổ sung tại Luật số 57 năm 2024 và Luật số 90 năm 2025. Những thay đổi đáng chú ý gồm bãi bỏ quy mô vốn tối thiểu, phân cấp mạnh cho bộ trưởng và chủ tịch UBND tỉnh trong việc phê duyệt dự án, đồng thời cắt giảm nhiều thủ tục trung gian. Các hình thức lựa chọn nhà đầu tư cũng được mở rộng, kể cả chỉ định thầu và giao nhiệm vụ trong trường hợp đặc biệt.

Dù hành lang pháp lý đã thông thoáng hơn, giới chuyên gia nhận định hiệu quả vẫn phụ thuộc vào khâu thực thi. Bộ Tài chính đã đưa ra nhiều kiến nghị để luật đi vào cuộc sống. Các bộ ngành và địa phương phải chủ động rà soát số liệu, thống nhất báo cáo, khắc phục tình trạng thiếu minh bạch. Công tác xúc tiến đầu tư và truyền thông đến các nhà đầu tư trong và ngoài nước cũng cần được đẩy mạnh.

Ngoài ra, các chuyên gia cho rằng phải sớm ban hành hướng dẫn thanh toán các dự án BT khi giá trị quỹ đất nhỏ hơn giá trị công trình. Đặc biệt, giám sát từ Quốc hội, Mặt trận Tổ quốc và cộng đồng được coi là yếu tố quan trọng bảo đảm tính minh bạch và trách nhiệm của các bên. Đây sẽ là những yếu tố ‘tiếp sức’ cho doanh nghiệp tư nhân khi bỏ vốn đầu tư các dự án hạ tầng lớn của đất nước.

Kinh nghiệm thực tế cho thấy, khi cơ chế rõ ràng, các doanh nghiệp tư nhân hoàn toàn có thể gánh vác công trình hạ tầng trọng điểm. Đèo Cả, Sơn Hải, Sun Group hay CII đều đã chứng minh năng lực cả về thi công lẫn xoay vốn, tạo nên dấu ấn trên bản đồ PPP quốc gia.

Tuy nhiên, nếu những di sản BOT không được xử lý dứt điểm, những dự án mới không được tháo gỡ kịp thời, niềm tin vào PPP sẽ khó được củng cố. Luật PPP sửa đổi mở ra khung pháp lý đồng bộ và linh hoạt, song thành công vẫn phụ thuộc vào cách tổ chức triển khai. Vốn công cần được bố trí kịp thời, thủ tục phải rút gọn và cơ chế chia sẻ rủi ro phải thực sự công bằng.

Nếu làm được, PPP sẽ tiếp tục trở thành kênh huy động vốn bền vững, tạo đột phá cho hạ tầng giao thông và thúc đẩy phát triển kinh tế xã hội trong giai đoạn tới. Theo mục tiêu của Chính phủ, đến năm 2030 cả nước phấn đấu có 5.000 km đường cao tốc cùng nhiều dự án đường sắt cao tốc và metro. Đây chính là cơ hội để khu vực tư nhân đóng góp mạnh mẽ hơn nữa vào mạng lưới hạ tầng quốc gia thông qua mô hình PPP, với ưu thế linh hoạt, kiểm soát tiến độ và hạn chế trượt giá.