Vì sao nhà đầu tư dễ gồng lỗ nhưng khó giữ lãi trong chứng khoán?

Tâm lý con người: Sợ mất lãi hơn ham kiếm thêm

Trong đầu tư chứng khoán, rất nhiều nhà đầu tư từng trải qua cảm giác hối tiếc vì "chốt non" quá sớm. Khi cổ phiếu chỉ tăng 5–10%, nhà đầu tư đã vội vã bán ra để bảo toàn thành quả, mặc cho xu hướng chung vẫn tích cực. Ngược lại, khi cổ phiếu giảm mạnh 20–30% hoặc hơn, họ lại cố gắng "gồng lỗ", giữ hy vọng mong manh rằng giá sẽ quay lại điểm hòa vốn.

Hiện tượng này không phải cá biệt, mà xuất phát từ tâm lý hành vi rất phổ biến. Theo Lý thuyết triển vọng (Prospect Theory) do Daniel Kahneman và Amos Tversky đề xuất – vốn được trao giải Nobel Kinh tế, con người có xu hướng cảm nhận nỗi đau thua lỗ mạnh gấp đôi niềm vui chiến thắng. Một khoản lãi nhỏ nếu không chốt kịp thời có thể biến thành mất mát, khiến nhà đầu tư lo sợ. Điều đó thúc đẩy hành động bán ra ngay khi có lời.

Trong khi đó, việc gồng lỗ lại cho nhà đầu tư một "cái cớ" để trì hoãn nỗi đau tinh thần. Chỉ khi bán ra cổ phiếu thua lỗ, họ mới thực sự ghi nhận thất bại. Vì vậy, theo bản năng, nhà đầu tư có xu hướng níu kéo hy vọng, chờ đợi trong vô vọng dù triển vọng của cổ phiếu đã xấu đi rõ rệt.

Hiệu ứng mỏ neo và hy vọng mù quáng: Cạm bẫy ngầm trong đầu tư

Một yếu tố tâm lý khác khiến nhà đầu tư dễ gồng lỗ chính là hiệu ứng mỏ neo (anchoring effect). Khi đã mua cổ phiếu ở mức giá 50.000 đồng, tâm trí nhà đầu tư vô thức coi đó là mức "chuẩn". Khi giá giảm còn 40.000 hay 30.000 đồng, họ vẫn bám chặt vào niềm tin rằng giá sẽ quay về mức cũ, bất chấp thay đổi của thị trường hoặc bản thân doanh nghiệp.

Kèm theo đó là hiện tượng hy vọng mù quáng (false hope): Nhà đầu tư không còn dựa trên phân tích lý trí, mà chỉ dựa vào mong muốn chủ quan. Một số thậm chí tìm kiếm các nguồn tin ủng hộ quyết định "giữ tiếp" của mình, trong khi phớt lờ những dấu hiệu rủi ro ngày càng rõ rệt.

Hệ quả là thay vì giới hạn lỗ sớm để bảo vệ tài khoản, nhiều nhà đầu tư rơi vào cảnh "giam vốn" nhiều tháng, nhiều năm. Thậm chí khi thị trường phục hồi, họ cũng bỏ lỡ cơ hội vì vốn bị mắc kẹt ở những cổ phiếu yếu.

Làm thế nào để không mắc bẫy tâm lý?

Biết là vậy, nhưng vượt qua bẫy tâm lý trong đầu tư không dễ. Để hạn chế tình trạng cắt lãi sớm nhưng gồng lỗ dai, nhà đầu tư cần trang bị cho mình những nguyên tắc kỷ luật cứng rắn:

• Xây dựng kế hoạch giao dịch ngay từ đầu: Khi mua cổ phiếu, phải xác định rõ ràng điểm kỳ vọng chốt lời, mức giá cắt lỗ và tỷ lệ rủi ro tối đa chấp nhận trên mỗi thương vụ (ví dụ: 5–7% tài khoản).
• Duy trì nguyên tắc "cắt lỗ nhanh, để lãi chạy": Nếu cổ phiếu đạt kỳ vọng, hãy để lãi chạy theo xu hướng thị trường, không vội vàng chốt non. Ngược lại, nếu cổ phiếu xuyên thủng mức cắt lỗ đã định, phải bán ngay, không do dự.
• Tách biệt cảm xúc khỏi quyết định tài chính: Cổ phiếu chỉ là công cụ đầu tư, không phải vật kỷ niệm hay đối tượng yêu thích. Nhà đầu tư cần nhìn vào thực tế: tình hình tài chính doanh nghiệp, triển vọng ngành nghề, và xu thế vĩ mô.
• Ghi chép nhật ký giao dịch: Mỗi lần mua – bán nên ghi lại lý do, cảm xúc khi ra quyết định, kết quả đạt được. Qua thời gian, việc này giúp rèn luyện tính khách quan và phát hiện các sai sót tâm lý lặp đi lặp lại.