Vì sao người Bắc gọi "bố mẹ", người Nam gọi "ba mẹ" còn người miền Trung gọi "u cha"?

Ngôn ngữ không chỉ là phương tiện giao tiếp mà còn là tấm gương phản chiếu lịch sử, bản sắc và tình cảm của một dân tộc. Trong tiếng Việt, chỉ riêng cách gọi “cha mẹ” tưởng chừng đơn giản đã ẩn chứa nhiều lớp nghĩa và sắc thái văn hóa khác nhau tùy theo từng vùng miền. Người miền Bắc nói “bố mẹ”, người miền Nam gọi “ba mẹ”, còn người miền Trung lại xưng hô thân thương là “u cha”, “mạ tía”, “bu cha”... Những từ ngữ tưởng nhỏ bé này lại mở ra cả một dòng chảy ngôn ngữ đa dạng, phong phú và đầy chiều sâu.

Không phải ngẫu nhiên mà mỗi vùng miền lại có một cách gọi cha mẹ khác nhau. Những biến thể này là kết quả của hàng trăm năm phát triển lịch sử, của quá trình giao lưu văn hóa, ảnh hưởng từ các ngôn ngữ bản địa và ngoại nhập, từ thói quen sinh hoạt đến môi trường tự nhiên, xã hội nơi người Việt sinh sống.

“Bố mẹ”: Âm hưởng Hán Việt và dấu ấn của nền văn minh sông Hồng

Ở miền Bắc, đặc biệt là vùng đồng bằng sông Hồng, cách gọi “bố mẹ” đã trở thành chuẩn mực phổ biến, đặc biệt trong môi trường giáo dục, hành chính và truyền thông. Từ “bố” được cho là biến âm từ từ “phụ” trong Hán ngữ, được bản địa hóa qua nhiều thế kỷ. Trong khi đó, “mẹ” là từ thuần Việt, xuất hiện lâu đời trong các văn bản cổ và ca dao, tục ngữ dân gian.

Miền Bắc là cái nôi của văn hóa Việt cổ, nơi hình thành nền hành chính phong kiến lâu đời, đồng thời chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ tư tưởng Nho giáo, Hán học. Vì vậy, ngôn ngữ tại đây có xu hướng chuẩn hóa, mang tính điển lễ, trang trọng và đôi khi mang sắc thái lý trí hơn so với các vùng khác.

Thực tế, các tài liệu từ thế kỷ 18–19 cũng ghi nhận “bố mẹ” là cách gọi phổ biến trong gia đình quan lại, trí thức và sau này lan rộng ra đại chúng thông qua hệ thống trường học và truyền thông đại chúng. Dù vậy, ở nhiều vùng quê Bắc Bộ, từ “thầy u” vẫn còn tồn tại như một biểu hiện xưng hô cổ, đầy cảm xúc và gắn bó.

“Ba mẹ”: Tình cảm mộc mạc của miền Nam hào sảng

Người miền Nam gọi “ba mẹ” – cách gọi nhẹ nhàng, thân tình và mang màu sắc bình dị của một vùng đất nắng gió, đầy tính mở và bao dung. “Ba” được xem là biến âm của “cha”, xuất hiện từ quá trình di cư, khai hoang lập nghiệp về phương Nam của người Việt từ thế kỷ XVII – XVIII.

Một giả thuyết cho rằng, trong quá trình Nam tiến, người Việt miền Trung – Bắc khi vào Nam đã tránh dùng từ “cha” để kiêng húy (trùng tên tổ tiên, vua chúa), từ đó hình thành cách gọi thay thế là “ba”. Cũng có ý kiến cho rằng, “ba” là từ gốc của các ngôn ngữ Nam Đảo, do quá trình tiếp xúc văn hóa với người Khmer, Chăm hoặc cư dân bản địa miền Nam.

Dù có nguồn gốc nào đi nữa, “ba mẹ” vẫn trở thành biểu tượng ngôn ngữ đặc trưng cho người Nam Bộ: gần gũi, dễ nói, dễ nghe, dễ chan chứa tình cảm. Trẻ con miền Nam gọi “ba mẹ” từ tấm bé, lớn lên vẫn gọi như vậy không gượng ép, không thay đổi, đầy tính chân thành.

“U cha”, “mạ tía”: Giọng xưa của miền Trung sâu sắc

Miền Trung Việt Nam là trải dài từ Thanh Hóa đến Bình Thuận, là nơi giao thoa giữa hai đầu đất nước và cũng là vùng đất lưu giữ nhiều từ ngữ cổ. Trong đó, cách gọi cha mẹ như “u cha”, “mạ tía”, “bu”, “bác”... phản ánh sự phong phú ngôn ngữ và tính kế thừa truyền thống đặc biệt rõ nét.

Từ “u” là cách gọi mẹ, phổ biến ở vùng Bắc Trung Bộ, có khả năng liên hệ với tiếng Mường (vùng Thanh – Nghệ), trong khi “mạ”, phổ biến tại Huế, Quảng Trị là từ cổ xuất hiện trong nhiều bản dân ca và truyện Nôm xưa. “Tía”, “cha”, “ba” là những từ gọi cha trong tiếng miền Trung, với “cha” có phần trang trọng, còn “tía” lại mang sắc thái mộc mạc, tình cảm.

Khác với sự chuẩn hóa của ngôn ngữ miền Bắc hay tính giản dị của miền Nam, cách gọi cha mẹ ở miền Trung vừa cổ kính, vừa mang âm hưởng truyền khẩu, đôi khi mang màu sắc của từng dòng họ, từng địa phương riêng biệt. Chính vì vậy, lời xưng hô của người miền Trung thường tạo cảm giác trầm ấm, tha thiết, đầy chiều sâu lịch sử.

Không chỉ là từ ngữ, đó là tình yêu, ký ức và bản sắc

Sự đa dạng trong cách gọi cha mẹ không chỉ là đặc trưng ngôn ngữ vùng miền, mà còn là biểu tượng của bản sắc văn hóa Việt Nam. Dù là “bố mẹ”, “ba mẹ”, “u cha”, hay “mạ tía”, mỗi lời gọi đều gắn với tình cảm, ký ức tuổi thơ và cả nền nếp gia phong của từng vùng đất.

Có người gọi “ba” bằng chất giọng miền Nam đầy thoáng đạt, có người thì nghẹn ngào thốt “bố ơi” trong buổi tiễn đưa nơi miền Bắc, hay nhẹ nhàng thủ thỉ “u hỉ” khi mẹ về già ở vùng quê Trung Bộ. Mỗi cách gọi là một nét chạm xúc cảm vừa riêng, vừa chung trong bức tranh đại đồng mà vẫn dị biệt của người Việt.

Trong thời đại hiện nay, khi nhiều giá trị truyền thống dần bị mai một bởi sự toàn cầu hóa, việc lưu giữ và thấu hiểu những từ xưng hô như “bố”, “ba”, “u”, “mạ”… không chỉ là giữ gìn ngôn ngữ mà còn là giữ lấy cội nguồn.