Vì sao "khu rừng tháp" trở thành niềm tự hào di sản lớn nhất của Myanmar trên bản đồ thế giới?
Nằm bên sông Irrawaddy, Bagan của Myanmar là quần thể hơn hai nghìn chùa tháp, phản chiếu kỷ nguyên vàng của vương triều Pagan.
Viên ngọc di sản của Myanmar giữa nghìn năm lịch sử
Trên khúc uốn của sông Irrawaddy, nơi đồng bằng khô cằn gặp những triền cát vàng, Bagan hiện ra như một “rừng tháp” gạch đỏ bất tận. Hơn hai nghìn công trình tôn giáo từ chùa, tháp, tu viện đến tôn tượng và mi cửa chạm khắc tạo nên đường chân trời dày đặc những đỉnh tháp cong, tròn, nhọn.
Cảnh quan ấy không chỉ là phông nền của những bức ảnh bình minh mà còn là minh chứng sống động cho kỷ nguyên vàng của vương triều Pagan (thế kỷ XI–XIII), khi Phật giáo Theravada trở thành trụ cột tinh thần và nghệ thuật kiến trúc đạt tới đỉnh cao hiếm thấy trong lịch sử Đông Nam Á.
Câu chuyện của Bagan bắt đầu dưới triều vua Anawrahta, thời kỳ tiếp thu kinh điển Pali, thánh tích và truyền thống tu học từ Sri Lanka, Thaton cùng các trung tâm Phật giáo lân cận. Làn sóng kiến thiết chưa từng có diễn ra khi giới quý tộc, tăng lữ và dân thường đồng lòng cúng dường xây chùa tháp, biến vùng đất khô hạn thành “bản đồ” tín ngưỡng bằng gạch nung.
Người Pagan không chỉ dựng tháp rắn đặc để thờ xá lợi, mà còn phát triển chùa rỗng – cho phép tín đồ đi nhiễu bên trong, chiêm bái tượng Phật bằng sa thạch, đồng, gỗ và ngắm những bích họa Jataka kể chuyện tiền thân Đức Phật. Hoa văn gốm tráng men, gạch khắc, phù điêu vũ nữ và mô-típ dây leo trên tường gạch cho thấy trình độ điêu khắc điêu luyện của thợ thủ công bản địa.
Không chỉ là trung tâm Phật giáo, Bagan còn chứng minh khả năng quản lý tài nguyên ở vùng “vành đai khô” của Myanmar. Hệ thống hồ chứa, đập nhỏ, kênh dẫn và giếng bậc thang duy trì nông nghiệp trong mùa nắng gắt; các làng nghề như sơn mài Myinkaba phát triển nhờ chuỗi cung ứng gắn với kinh tế chùa tháp. Đây từng là một đô thị tôn giáo vừa thiêng liêng vừa sầm uất, huy động lao động, vật liệu và kỹ năng ở quy mô lớn, sánh ngang các “kinh thành tôn giáo” châu Á cùng thời.
Trải qua nhiều biến thiên từ chiến tranh, thiên tai đến dịch bệnh, Bagan vẫn bảo tồn mật độ công trình hiếm có. Trận động đất năm 2016 từng làm hư hại hơn 400 chùa tháp, bộc lộ cả những vết “chữa cháy” xây mới bằng xi măng của giai đoạn tu bổ thiếu chuẩn.
Khi Bagan được UNESCO công nhận Di sản Thế giới (2019), hồ sơ quản lý đi kèm bộ tiêu chí bảo tồn nghiêm ngặt: ưu tiên vật liệu truyền thống, tôn trọng cấu trúc gốc, hạn chế can thiệp thô bạo và đặc biệt thẩm định chặt chẽ mọi hạng mục tái thiết sau thiên tai. Việc công nhận này giúp Bagan tiếp cận nguồn lực quốc tế, hỗ trợ kỹ thuật, tài chính và nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị “rừng tháp” nghìn năm tuổi.
Bảo tồn di sản sống và phát triển du lịch bền vững
Đối với du khách, Bagan không chỉ là nơi ngắm bình minh bằng khinh khí cầu. Sức hấp dẫn lớn nhất nằm ở nhịp đi chậm: đạp xe trên đường đất đỏ, dừng dưới tán me nghe gió khô, bước vào những ngôi chùa vắng để chiêm ngưỡng bích họa phai màu và lắng nghe tiếng chuông vọng qua hành lang mát lạnh.
Những công trình lớn như Ananda với bố cục mandala cân xứng, Dhammayangyi đồ sộ như pháo đài, hay Shwezigon với bảo tháp mạ vàng phô bày tham vọng và kỹ trị của một nhà nước từng thịnh vượng. Ở những ngôi chùa nhỏ vô danh, dấu ấn dân gian hiện hữu qua viên gạch cong vênh, mảng tường sứt, vệt khói nhang đen, như một lớp ký ức sống động.
Thách thức của thế kỷ XXI là bảo tồn toàn cảnh quan văn hóa – không chỉ từng công trình. Chính quyền Myanmar đã hạn chế việc leo lên tháp ngắm hoàng hôn để bảo vệ cấu kiện cổ, thay bằng các điểm quan sát chuyên dụng.
Nguồn thu du lịch được định hướng quay trở lại cộng đồng: nuôi sống làng nghề, trả công xứng đáng cho thợ gạch, nghệ nhân sơn mài và đội ngũ bảo tồn. Công nghệ số được ứng dụng mạnh mẽ từ số hóa bích họa, mô hình 3D đến đo biến dạng kết cấu giúp theo dõi sức khỏe công trình. Đồng thời, chương trình giáo dục di sản cho thế hệ trẻ địa phương tạo nên lực lượng “người giữ đền” mới, bảo đảm dòng chảy ký ức không đứt đoạn.
Khi mặt trời lặn, những tháp gạch đỏ sẫm dần chìm trong màn bụi vàng của đồng bằng, Bagan trở về dáng vẻ tĩnh tại đã giữ suốt gần một thiên niên kỷ. Tựa như một trang kinh mở giữa trời, mỗi lớp gạch là một nét bút, mỗi ngôi tháp là một câu chữ. Bagan vì thế không chỉ là điểm du lịch của Myanmar, mà còn là bài học sâu sắc về bảo tồn: giữ gìn vật chất, bối cảnh và cách con người tương tác với di sản, để quá khứ, hiện tại và tương lai cùng tồn tại trong sự mong manh nhưng bền bỉ của thời gian.