Tuyến đường sắt cao tốc hơn 500.000 tỷ ở vùng đất "lạnh giá" từng được Trung Quốc hợp tác giờ ra sao?

Một tham vọng hạ tầng chưa thành hình

Tuyến đường sắt cao tốc Moscow – Kazan là một trong những dự án hạ tầng tham vọng nhất của Nga trong thế kỷ 21, nhằm hiện đại hóa mạng lưới giao thông nội địa và mở rộng liên kết xuyên lục địa. Dài khoảng 770 km, tuyến đường này được thiết kế để giảm thời gian di chuyển giữa hai thành phố quan trọng từ hơn 14 giờ xuống chỉ còn 3,5 giờ, với tốc độ tàu lên tới 360 km/h.

Dự án được kỳ vọng là tiền đề cho việc mở rộng mạng lưới cao tốc đến Ekaterinburg, Novosibirsk và về lâu dài là kết nối đến Trung Quốc thông qua hành lang thương mại Á – Âu. Nếu thành công, đây sẽ là tuyến đường sắt cao tốc đầu tiên của Nga đạt chuẩn quốc tế, chấm dứt thời kỳ phụ thuộc vào các tuyến đường được xây dựng từ thời Liên Xô.

Tuy nhiên, hơn 10 năm kể từ ngày được phê duyệt, dự án vẫn giậm chân tại chỗ. Những bản thiết kế, nghiên cứu khả thi và các tuyên bố chính trị không thể giúp vượt qua rào cản tài chính, kỹ thuật và địa chính trị.

Hợp tác không trọn vẹn với Trung Quốc

Năm 2015, trong khuôn khổ sáng kiến “Vành đai – Con đường”, Nga và Trung Quốc ký kết thỏa thuận hợp tác kỹ thuật và tài chính cho tuyến Moscow – Kazan. Trung Quốc đề xuất cung cấp toàn bộ công nghệ, bao gồm tàu CRH (sau là Fuxing), hệ thống tín hiệu và hỗ trợ vay vốn ưu đãi.

Tuy nhiên, quá trình đàm phán nhanh chóng gặp khó khăn. Nga mong muốn nội địa hóa phần lớn công nghệ, kiểm soát sản xuất và sở hữu trí tuệ, trong khi Trung Quốc yêu cầu điều kiện bảo mật kỹ thuật nghiêm ngặt. Việc không đạt được đồng thuận đã khiến mối quan hệ đối tác chiến lược này rạn nứt.

Đây là một ví dụ điển hình cho thấy sự phức tạp trong các dự án hạ tầng liên quốc gia, đặc biệt khi có yếu tố công nghệ và quyền lực quốc gia đan xen. Nga, dù cần công nghệ, vẫn không muốn phụ thuộc; Trung Quốc, dù muốn mở rộng ảnh hưởng, lại không sẵn lòng từ bỏ điều kiện kiểm soát công nghệ.

Tài chính và thực tế mới

Chi phí dự kiến cho tuyến đường sắt cao tốc Moscow – Kazan rơi vào khoảng 20–25 tỷ USD, một con số khó cân đối trong bối cảnh kinh tế Nga chịu ảnh hưởng từ biến động giá dầu, đồng ruble mất giá, và đặc biệt là các lệnh trừng phạt từ phương Tây sau các sự kiện địa chính trị lớn.

Ngoài ra, việc thiếu cơ chế chia sẻ rủi ro và nhà đầu tư tư nhân khiến dự án thiếu tính hấp dẫn. Các ngân hàng thận trọng, trong khi chính phủ cũng phân vân trong việc ưu tiên ngân sách cho dự án hạ tầng biểu tượng, vốn chưa rõ hiệu quả kinh tế ngắn hạn.

Cuộc xung đột tại Ukraine từ năm 2022 càng khiến tình hình thêm căng thẳng. Ngân sách quốc gia chuyển hướng sang quốc phòng và an sinh xã hội. Chính sách công nghiệp của Nga cũng quay về tự chủ, giảm phụ thuộc vào nhập khẩu, làm cho hợp tác với Trung Quốc và châu Âu thêm khó khăn.

Tính đến năm 2025, tuyến đường sắt cao tốc Moscow – Kazan vẫn chưa khởi công. Một số đoạn ngắn như Moscow – Vladimir được nâng cấp thành tuyến tốc độ trung bình (~200 km/h), không đạt chuẩn cao tốc. Nga hiện đang triển khai các mô hình “cao tốc nhẹ”, sử dụng công nghệ nội địa với vận tốc tối đa 160–200 km/h – rẻ hơn nhưng khó cạnh tranh với hàng không và các tuyến cao tốc châu Á – Âu hiện đại.

Thay vào đó, chính phủ Nga chuyển trọng tâm sang các dự án vận tải hàng hóa, như tuyến xuyên Siberia hoặc hành lang Bắc Cực – nơi Nga có lợi thế xuất khẩu khoáng sản và năng lượng, phù hợp với chiến lược phát triển hậu lệnh trừng phạt.