Từ bỏ nghề kỹ sư, người nông dân Đồng Nai hồi sinh giống cây "quý hiếm" thành sinh kế, doanh thu cả tỷ đồng mỗi năm

Hành trình gìn giữ nguồn gene xáo tam phân và khởi đầu từ vùng đất đồi khô cằn

Từ vùng đất đồi cằn cỗi của xã Hưng Thịnh (Đồng Nai), anh Nguyễn Văn Khôn – nông dân Việt Nam xuất sắc năm 2024 và nông dân tiêu biểu 2025 đã xây dựng một mô hình dược liệu khép kín, bắt đầu từ hành trình tìm kiếm và gây trồng cây xáo tam phân quý hiếm. Thời điểm những năm 2010, xáo tam phân trở thành “cơn sốt” dược liệu khi bị săn lùng khắp các tỉnh Nam Trung Bộ, dẫn đến nguy cơ cạn kiệt ngoài tự nhiên do khai thác ồ ạt và thiếu mô hình bảo tồn.

Xuất phát từ nhu cầu tìm thuốc cho người thân, anh Khôn đặt ra câu hỏi: nếu ai cũng đào tận gốc, liệu giống cây có còn được bảo tồn và chất lượng dược liệu có thể kiểm soát? Từ trăn trở đó, năm 2012, anh quyết định từ bỏ công việc kỹ sư viễn thông tại TP.HCM, quay về quê chặt bỏ toàn bộ vườn tiêu, điều để thử nghiệm trồng xáo tam phân trên 5,6 ha đất đồi khô cằn. Anh tự mình lặn lội đến Khánh Hòa mua 1.400 cây giống mang về.

Những cây đầu tiên bén rễ tốt, chứng minh cây xáo tam phân phù hợp điều kiện thổ nhưỡng địa phương. Tuy nhiên, biến cố xảy ra khi gần 10.000 cây trong vườn đồng loạt vàng lá và chết do phân bón kém chất lượng. Mất trắng toàn bộ vốn liếng, đối mặt áp lực từ dư luận, anh vẫn quyết tâm làm lại. Anh chuyển sang canh tác hữu cơ, kiểm soát chặt nguồn giống và xây dựng quy trình trồng sạch, đặc biệt chuyển từ nhân giống bằng hạt sang giâm cành để ổn định đặc tính dược liệu.

Mô hình dần ổn định, số lượng cây phát triển mạnh và hàm lượng dược chất được đánh giá cao. Hiện anh sở hữu hơn 500.000 cây xáo tam phân nguyên liệu, trong đó nhiều cây hơn 6 năm tuổi – độ tuổi mang lại giá trị dược liệu lớn nhất. Giá bán hiện nay khoảng 300.000 đồng/kg lá và thân tươi, rễ tươi 1 triệu đồng/kg, loại tuyển chọn lên tới 5 triệu đồng/kg. Lợi nhuận sau chi phí ước đạt khoảng 1 tỷ đồng mỗi năm.

Hoàn thiện chuỗi giá trị dược liệu và xây dựng mô hình liên kết với nông dân

Nhận thức rằng dược liệu chỉ bền vững khi hình thành chuỗi giá trị khép kín, năm 2020 anh Khôn thành lập Công ty TNHH Dược liệu Tâm Tâm An, đầu tư nhà xưởng và dây chuyền đạt chuẩn. Từ vùng nguyên liệu, anh và công ty nghiên cứu phát triển 9 dòng sản phẩm, gồm trà thảo mộc, rượu dược liệu, viên hỗ trợ sức khỏe…, trong đó có 4 sản phẩm đạt chuẩn OCOP 4 sao. Các sản phẩm được kiểm soát chất lượng, đảm bảo truy xuất nguồn gốc và gắn liền câu chuyện bảo tồn nguồn gene xáo tam phân.

Từ nền tảng vùng trồng và nhà máy, anh Khôn bắt đầu chia sẻ mô hình với cộng đồng nông thôn. Đầu năm 2024, Chi hội Nông dân nghề nghiệp trồng xáo tam phân xã Hưng Thịnh được thành lập với 15 thành viên, hoạt động theo quy trình liên kết: doanh nghiệp cung cấp giống chuẩn giá ưu đãi, hướng dẫn kỹ thuật trồng – thu hoạch theo tiêu chuẩn hữu cơ và bao tiêu toàn bộ đầu ra.

Theo tính toán, mỗi ha xáo tam phân sau 5 năm có thể mang lại lợi nhuận khoảng 300 triệu đồng/năm. Mô hình giúp người dân địa phương có sinh kế ổn định hơn, giảm phụ thuộc vào cây điều, tiêu vốn bấp bênh.

Theo ông Lê Hữu Thiện (Hội Làm vườn tỉnh Đồng Nai), mô hình trồng và chế biến xáo tam phân của anh Khôn phù hợp định hướng nông nghiệp sạch và kinh tế xanh, vừa mang lại hiệu quả kinh tế, vừa giảm áp lực lên nguồn dược liệu tự nhiên. Đây là mô hình có khả năng nhân rộng tại nhiều địa phương.

Đến nay, vùng nguyên liệu xáo tam phân đã mở rộng thêm gần 20 ha tại Trảng Bom và hàng chục ha ở các tỉnh khác. Một trang trại quy mô 56 ha tại Lâm Đồng đang trong giai đoạn triển khai, hướng tới xây dựng vùng dược liệu tập trung, sản xuất theo hướng hữu cơ và tiêu chuẩn hóa toàn bộ quy trình.

Câu chuyện của anh Nguyễn Văn Khôn là minh chứng rõ ràng cho sự chuyển đổi tư duy của nông dân thời kỳ mới, từ khai thác sang bảo tồn, từ sản xuất manh mún sang chuỗi giá trị, từ cây dược liệu quý hiếm bị khai thác tự phát đến sản phẩm OCOP 4 sao có thương hiệu rõ ràng trên thị trường.