Nông dân Tây Bắc học cách làm giàu bền vững khi trồng thứ trái được ví như "vàng đỏ" núi rừng

Nguồn sống và thách thức môi trường

Vùng núi phía Bắc Việt Nam, nơi khí hậu cận nhiệt đới và rừng nguyên sinh bạt ngàn, từ lâu đã là “cái nôi” của nhiều cây dược liệu quý. Trong đó, thảo quả (Amomum tsaoko) được xem là “vàng đỏ” của núi rừng, vừa là gia vị truyền thống, vừa là dược liệu có giá trị kinh tế cao. Mỗi ha thảo quả có thể mang về 40–50 triệu đồng/năm, trở thành nguồn thu nhập chủ lực của hàng nghìn hộ nông dân, đặc biệt là đồng bào dân tộc thiểu số tại Lào Cai, Lai Châu, Tuyên Quang.

Thế nhưng, “báu vật dưới tán rừng” ấy đang đối mặt với nghịch lý. Khi nhu cầu tăng cao, diện tích trồng thảo quả cũng mở rộng nhanh chóng nhưng phương thức canh tác quảng canh, thu hái non và sấy thủ công bằng củi lại khiến năng suất thấp, chất lượng giảm và môi trường bị tàn phá. Theo Viện Khoa học Công nghệ và Môi trường (Viện KHCN&MT) thuộc Liên minh HTX Việt Nam, trung bình 1 tấn thảo quả khô tiêu tốn 5–7m³ củi, khiến hàng trăm hecta rừng mỗi năm bị khai thác phục vụ công đoạn sấy.

Hậu quả là năng suất giảm 20–30%, sản phẩm không đạt chuẩn xuất khẩu, giá bán giảm 10–15%. Nhiều hộ nông dân rơi vào vòng luẩn quẩn “trồng nhiều lãi ít” trong khi rừng đang dần bị suy thoái.

Anh Vàng A Páo – xã viên HTX trồng thảo quả ở Lai Châu chia sẻ: “Nếu cứ sấy củi như cũ, vừa tốn công, vừa tốn rừng. Mưa lũ về, chúng tôi lo lắm”.

Lời giải mới cho sinh kế bền vững

Nhằm tháo gỡ những “nút thắt” trong chuỗi giá trị thảo quả, Viện KHCN&MT – thuộc Liên minh HTX Việt Nam đã triển khai đề tài ứng dụng khoa học kỹ thuật trong chăm sóc, chế biến, bảo quản thảo quả theo tiêu chuẩn xuất khẩu, chuyển giao công nghệ cho các HTX tại miền núi phía Bắc. Mục tiêu là nâng cao năng lực sản xuất, chuẩn hóa quy trình chế biến, giảm thiểu tác động đến rừng và tăng thu nhập cho nông dân.

Hai HTX tại tỉnh Lai Châu được chọn làm điểm tiên phong. Thay vì sấy bằng củi truyền thống, các HTX được lắp đặt hệ thống sấy điện, biomass hoặc năng lượng mặt trời kết hợp. Công nghệ mới giúp tiết kiệm củi, giảm thời gian sấy và đảm bảo màu sắc, kích thước, độ khô đồng đều. Sản phẩm đạt tiêu chuẩn cao hơn, giá bán tăng 10–15%, mang lại thu nhập ổn định và giảm hẳn rủi ro môi trường.

Song song với công nghệ chế biến, Viện còn đào tạo kỹ thuật canh tác bền vững, hướng dẫn trồng thảo quả dưới tán rừng đúng mật độ, bón phân hữu cơ và kiểm soát sâu bệnh theo hướng sinh học. Phương pháp mới giúp cây khỏe, năng suất cao mà không phá vỡ cấu trúc rừng.

Sự thay đổi từ “phá rừng để trồng” sang “bảo vệ rừng để trồng” đang mang lại hiệu quả rõ rệt. Rừng được giữ lại, đất không xói mòn, lũ quét giảm, và đời sống nông dân ổn định hơn. Đây cũng là mô hình hợp tác kiểu mới giữa nhà khoa học và nông dân, trong đó HTX đóng vai trò cầu nối, đảm bảo tri thức được áp dụng đúng nơi, đúng cách.