Nhà cổ, người xưa và ký ức chưa ngủ yên giữa lòng miền Trung đổi mới

Giữa miền đất gió Lào, có những mái nhà vượt thời gian

Dọc theo dải đất miền Trung – từ Quảng Trị đến Quảng Nam ẩn mình sau những lũy tre, bức tường rêu phong là những ngôi nhà cổ trăm tuổi, lặng lẽ đứng đó như những chứng nhân bất tử của thời gian. Chúng không cao tầng, không rực rỡ nhưng lại mang một vẻ đẹp khiến bất kỳ ai dừng chân cũng không thể không lắng lại.

Ở làng cổ Phước Tích (Thừa Thiên Huế), những ngôi nhà rường với cột gỗ lim, mái ngói âm dương và sân gạch tàu sẫm màu vẫn hiện hữu như thể thời gian chỉ là một chiếc bóng đi qua. Còn tại làng Túy Loan (Đà Nẵng), làng cổ Lộc Yên (Quảng Nam), từng hàng rào chè tàu, chiếc cổng gỗ, chiếc bậu cửa thấp vẫn lưu giữ những nếp sống xưa cũ không thể trộn lẫn.

Những ngôi nhà ấy không chỉ là nơi trú ngụ mà còn là "bảo tàng sống" lưu giữ tập tục, ký ức và thẩm mỹ của một thời đại mà người ta còn sống chậm, sống gắn bó với đất, với gió, với dòng họ và cả mùa màng.

Ký ức sống trong từng viên ngói, bức tường

Nếu các khu đô thị hiện đại phát triển theo chiều cao thì những làng cổ miền Trung lại gìn giữ chiều sâu. Đó là chiều sâu của lịch sử, của kiến trúc bản địa và của những mạch ngầm văn hóa dân gian chưa bao giờ ngơi nghỉ.

Kiến trúc nhà cổ miền Trung thường sử dụng chất liệu truyền thống như gỗ lim, ngói đất nung, đá núi và vôi vữa thủ công. Không chỉ đẹp về mặt thẩm mỹ, chúng còn là kết quả của sự thích nghi với khí hậu khắc nghiệt: mái dốc thoát nước nhanh, hệ thống thông gió tự nhiên, sân lát gạch chống nóng.

Điều đáng quý là những chi tiết nhỏ như cột chống bằng đá chạm khắc hình rồng, những bức hoành phi câu đối hay lối bố trí bàn thờ tổ tiên theo trục linh thiêng vẫn được bảo tồn gần như nguyên vẹn. Tất cả không chỉ phản ánh tay nghề của thợ xưa, mà còn thể hiện thế giới quan, nhân sinh quan và niềm tin tâm linh của người Việt cổ.

Sau sáp nhập, các địa phương đã chủ động rà soát, cập nhật hồ sơ di sản, quy hoạch lại không gian làng cổ gắn với định hướng phát triển du lịch cộng đồng, du lịch văn hóa. Nhưng quan trọng hơn cả là sự tồn tại sống động của những ngôi nhà trong chính đời sống thường ngày không bị “bảo tàng hóa” mà vẫn “thở” cùng nhịp sống đương đại.

Di sản sống và câu chuyện chưa kể

Những làng cổ miền Trung không chỉ là điểm đến du lịch, mà còn là không gian sống thực sự, nơi mà mỗi ngôi nhà là một dòng chảy ký ức. Từ lễ tết, giỗ họ, hội làng cho tới cách bày mâm cơm, pha ấm trà – tất cả đều thấm đẫm tính bản địa, phản ánh chiều sâu văn hóa đã tích tụ qua nhiều thế hệ.

Ngày nay, khi làn sóng đô thị hóa lan tới tận các làng quê xa, không ít nhà cổ đã bị đập đi thay bằng nhà tầng, mái tôn. Nhưng vẫn còn đó những cộng đồng lặng lẽ gìn giữ từng viên ngói cũ, từng cột gỗ lim nứt chân chim, vì họ biết: giữ nhà là giữ người, giữ gốc rễ.

Làng cổ Phước Tích, làng cổ Lộc Yên… từng được đề xuất bảo tồn như di tích quốc gia. Nhưng điều làm nên sức sống bền bỉ của chúng lại không phải là danh hiệu, mà là lòng người. Những gia đình ba bốn thế hệ cùng sống trong một mái nhà, chia sẻ ký ức qua những bữa cơm, những dịp giỗ chạp – đó là chất keo gắn kết khiến nhà cổ không trở thành bảo tàng chết.

Nhiều địa phương hiện đã triển khai mô hình du lịch cộng đồng: mở cửa nhà cổ cho du khách tham quan, nghe kể chuyện xưa, uống trà, học làm bánh in, bánh ít. Nhưng người dân nơi đây vẫn giữ cho nhà cổ một không gian riêng.

Bởi lẽ, điều làm nên giá trị bền vững của nhà cổ không chỉ là gỗ quý, ngói cũ hay tuổi đời trăm năm, mà là cách những ngôi nhà ấy tiếp tục kể chuyện một cách thầm lặng: về đất, về người và về một miền Trung giàu bản sắc nhưng chưa bao giờ ngừng chuyển mình.