Nếp sống người Hà Nội xưa

Hà Nội, vùng đất nghìn năm lịch sử, là cái nôi của những giá trị văn hóa, tinh thần đặc trưng. Nét đẹp ấy không chỉ hiện hữu trong những di tích cổ kính, trong các làn điệu dân ca mà còn được khắc họa qua phong cách sống, lối ứng xử của người Hà Nội xưa – những con người vốn được mệnh danh là “Tràng An thanh lịch”.

Cụm từ "người Hà Nội" được ví như một “đẳng cấp”, được khẳng định qua những câu ca dao quen thuộc: “Ốc tháng mười, người Hà Nội” hay “Chẳng thơm cũng thể hoa nhài, dẫu không thanh lịch cũng người Tràng An”. Có lẽ bởi mang sứ mệnh là Thủ đô, Hà Nội được coi như "khuôn vàng thước ngọc" của nền văn hóa dân tộc.

Ăn uống cũng thành nghệ thuật

Không phải ai cũng thấu hiểu hết những tinh tế trong nếp ăn nếp ở của người Hà Nội xưa. Chỉ khi thật sự tìm hiểu về “người Hà Nội”, mới thấy rằng việc ăn uống nơi đây không đơn thuần là chuyện miếng ngon chén đẹp, mà còn là một nghệ thuật ứng xử, nơi từng cử chỉ nhỏ nhất trên mâm cơm cũng phản ánh nền nếp, gia phong của từng gia đình.

Người Hà Nội xưa rất cầu kỳ, kỹ lưỡng, từ cách bày biện mâm cơm cho tới từng hành vi trên bàn ăn. Mỗi món, mỗi động tác đều có quy tắc ngầm, thấm đượm sự nhã nhặn, đoan trang mà cha mẹ truyền dạy cho con cái ngay từ tấm bé.

Ngay cả một món dân dã như quả chuối tráng miệng, người phụ nữ Hà thành cũng không bao giờ cầm nguyên quả để ăn. Họ nhẹ nhàng bẻ đôi, tách vỏ như cánh hoa, rồi từ tốn thưởng thức từng miếng nhỏ, giữ sự kín đáo, nền nã. Trong nếp nhà cũ, một cô gái nếu vô ý ăn chuối cả quả sẽ bị coi là thiếu ý tứ, chưa được dạy dỗ chu toàn.

Với các món khác cũng đều có cách ăn riêng. Miếng thịt phải thái nhỏ vừa ăn, trứng luộc cắt đôi, bắp ngô bẻ khúc, tránh cử chỉ phàm phu nơi bàn tiệc.

Những món có xương như gà, cá... phần xương sau khi ăn sẽ được để gọn trong bát riêng ngoài mâm, tuyệt đối không vứt bừa. Trong bữa, nếu chẳng may sặc, ho, người ăn sẽ xin phép ra ngoài, tuyệt không để ảnh hưởng đến không khí chung. Âm thanh trên bàn ăn cũng rất được chú ý – nhai phải khép miệng kín đáo, không phát ra tiếng động, không vừa ăn vừa trò chuyện.

Tinh tế từ trong nếp sống

Trong văn hóa ăn uống của người Hà Nội xưa, trên mâm cơm, mọi thứ đều được sắp đặt ngăn nắp, hài hòa. Người phụ nữ, thường là mẹ, chị gái lớn hoặc con dâu trưởng, đảm nhiệm vai trò xới cơm, phục vụ cả nhà và ngồi ở vị trí đầu bàn. Thứ tự ngồi và thứ tự động đũa đều tuân theo tôn ti, người nhỏ tuổi bao giờ cũng chờ bậc trên gắp trước mới bắt đầu ăn.

Cách cầm bát đũa, cách chan canh, gắp thức ăn đều có những quy chuẩn. Gắp thức ăn phải gọn gàng, không bới chọn, không đưa thẳng từ đĩa vào miệng mà phải đặt vào bát mình trước. Chan canh phải đặt đũa xuống, bát được hứng sát nồi để tránh rơi vãi.

Mỗi món ăn thường đi kèm một loại nước chấm riêng, tùy vào cách chế biến, khẩu vị. Khi chấm thức ăn, người ta không bao giờ nhúng cả đầu đũa vào bát chấm chung, mà luôn gắp nhẹ nhàng để giữ sự tinh tế và tôn trọng người cùng bàn.

Nếu muốn gắp thức ăn mời người khác, một nguyên tắc gần như bất thành văn là đảo đầu đũa. Cử chỉ này không chỉ thể hiện sự chu đáo mà còn phản ánh phép lịch sự rất đặc trưng của người Tràng An xưa.

Trong bữa ăn, phong thái điềm đạm luôn được đề cao. Mọi người ngồi ăn ngay ngắn, tránh đứng lên ngồi xuống nhiều lần để giữ không khí bữa cơm ấm cúng, nhã nhặn. Việc ăn uống từ tốn, không phát ra tiếng động, không vừa ăn vừa nói, cũng là những nề nếp ăn sâu vào tiềm thức của biết bao thế hệ người Hà Nội.

Nhưng tinh tế Tràng An không chỉ gói gọn trong mâm cơm. Đó còn là cách người Hà Nội ứng xử trong đời sống hàng ngày: lời ăn tiếng nói luôn chừng mực, nhã nhặn; cách đi đứng nhẹ nhàng, khoan thai; trang phục tuy giản dị nhưng luôn gọn gàng, chỉn chu. Những nét ấy tạo nên một phong cách sống đặc biệt – cái "thanh" trong tâm hồn, cái "lịch" trong cử chỉ – mà dù thời gian có trôi qua, giá trị ấy vẫn khiến người ta nhớ mãi khi nhắc về người Hà Nội xưa.

Dẫu nhịp sống hiện đại hôm nay đã khiến nhiều quy tắc xưa bớt đi sự khắt khe, nhưng trong không ít gia đình Hà Nội, những nếp cũ ấy vẫn được trân trọng gìn giữ. Đó là sự kết tinh của văn hóa Tràng An, thể hiện trong từng hành động nhỏ thường nhật. Một bản sắc riêng biệt, nhẹ nhàng mà sâu lắng, để rồi mỗi khi nhắc đến, người ta vẫn luôn dành cho người Hà Nội một ánh nhìn trân quý và ngưỡng mộ.