Làng sơn mài trăm tuổi ở TP.HCM đang hồi sinh, dần tìm lại thuở vàng son sau sáp nhập

Những thăng trầm của một làng nghề truyền thống lâu đời

Bình Dương, vùng đất khởi sinh nhiều nghề thủ công, vào khoảng thế kỷ XVII, những lưu dân khắp nơi từ miền Bắc và miền Trung mang theo mình bí quyết ngón nghề đặc thù bản xứ, trang hoàng nên diện mạo mới cho các sản phẩm mộc mạc dân dã nơi đây. Trong đó, Tương Bình Hiệp được xem là “cái nôi” của nghề sơn mài mỹ nghệ Nam bộ.

Đầu thế kỷ XX, làng nghề được hình thành từ hai thôn Tương Bình và Tương Hiệp, về sau hợp nhất thành Tương Bình Hiệp (1927). Từ vài hộ chế tác sơn son thếp vàng phục vụ cộng đồng bản xứ, thợ làng nghề dần học hỏi các lưu dân đến từ Huế, Chuông Ngọ về bí quyết mài sơn, cẩn ốc xà cừ... Từ đó đưa sơn mài trở thành sản phẩm vừa nghệ thuật vừa thương mại. Giai đoạn 1945 – 1975, hàng sơn mài Bình Dương vươn xa sang châu Âu, chinh phục cả những thị trường khó tính.

Thập niên 80 – 90, Tương Bình Hiệp đạt đến đỉnh cao khi có hơn 400 hộ sản xuất, 90% dân cư gắn bó với nghề. Sản phẩm xuất hiện tại dinh thự Tổng thống Mỹ, cung điện vua Hassan II ở Maroc, lâu đài Charles de Gaulle tại Pháp… Giá trị kinh tế cao giúp đời sống người dân nâng lên, gắn liền thương hiệu “sơn mài Thủ” đậm bản sắc Việt Nam.

Tuy nhiên, làng nghề cũng gặp phải không ít thử thách. Vì nghề sơn mài đòi hỏi tính kiên nhẫn và tỉ mỉ rất cao nên lực lượng thợ trẻ dần ngoảnh mặt với nghề đi tìm việc khác dễ dàng hơn, thị trường thu hẹp, sản phẩm công nghiệp giá rẻ lấn át, khiến nhiều cơ sở phải đóng cửa. Từ hàng trăm hộ, nay chỉ còn lưa thưa vài cơ sở cố gắng bám trụ, trong đó nghệ nhân cao tuổi chiếm đa số.

Dù trải qua những giai đoạn khó khăn nhưng nhiều nghệ nhân nơi đây vẫn luôn lạc quan với nghề. Để đối phó với những sản phẩm công nghệ giá rẻ kém chất lượng, các nghệ nhân chỉ tâm niệm một điều phải giữ vững công thức truyền thống và khẳng định tên tuổi của sơn mài Tương Bình Hiệp bằng chất lượng sản phẩm.

Một nghệ nhân với hơn 50 năm kinh nghiệm cho biết bí quyết của sơn mài Tương Bình Hiệp nằm ở chất liệu và kỹ thuật pha chế sơn truyền thống, hỗn hợp sơn Nam Vang và sơn Phú Thọ, cùng quy trình hơn 25 công đoạn tỉ mỉ. Chính sự công phu này tạo nên độ bền vượt trội, thích nghi cả với khí hậu nóng ẩm hay khô lạnh khắc nghiệt. Do đó mà sản phẩm có thể tự tin hiện diện khắp nơi trên thị trường thế giới.

Hồi sinh từ di sản và định hướng phát triển trong lòng đô thị mở rộng

Những năm gần đây, nhiều sản phẩm sơn mài đã đạt chuẩn OCOP 3 sao, được trưng bày trang trọng tại khách sạn 7 sao ở Dubai hay xuất khẩu sang Pháp, Đức, Nhật Bản, Mỹ… Nghệ nhân Lê Bá Linh – chủ cơ sở Tư Bốn – đã tiên phong đưa ra 9 sản phẩm OCOP, mở đường cho việc kết hợp sơn mài với du lịch văn hóa.

Sau khi Bình Dương sáp nhập vào TP.HCM, làng nghề Tương Bình Hiệp được đặt vào bối cảnh mới, trở thành điểm nhấn văn hóa – du lịch trong chiến lược xây dựng thương hiệu thành phố.

Theo quy hoạch, khu làng nghề sẽ bao gồm: Khu sản xuất tập trung, nhà thờ Tổ nghề, khu trưng bày – triển lãm, hệ thống xử lý môi trường và các dịch vụ du lịch trải nghiệm. Mục tiêu không chỉ giữ nghề mà còn đưa sơn mài trở thành sản phẩm thương mại – du lịch chủ lực, góp phần đa dạng hóa dịch vụ của TP.HCM.

Sự quan tâm của cộng đồng, doanh nghiệp và chính quyền là yếu tố then chốt. Các chương trình đào tạo nghề, quảng bá trên nền tảng số, kết nối thị trường quốc tế, cùng việc khuyến khích lớp trẻ tham gia chính là hướng đi cần thiết. Sơn mài không chỉ là sản phẩm mỹ nghệ, mà còn là tài sản văn hóa, là nguồn thu kinh tế nếu được khai thác đúng cách.

Trong xu thế toàn cầu ưa chuộng sản phẩm thủ công bền vững, gắn với bản sắc văn hóa, sơn mài Tương Bình Hiệp có lợi thế để quay trở lại vị thế “đại sứ văn hóa” của Việt Nam. Nếu quy hoạch và đầu tư đồng bộ, làng nghề không chỉ hồi sinh mà còn có thể trở thành mô hình mẫu về kết hợp bảo tồn di sản với phát triển kinh tế xanh và du lịch sáng tạo.