Giá vàng tăng mạnh, nhiều mỏ khai thác buộc phải làm điều chưa từng có

Giữa lúc giá vàng thế giới vượt ngưỡng 3.300 USD/ounce và được dự báo có thể tiếp tục bứt phá, các công ty khai thác vàng tại Tây Phi đang phải đối mặt với làn sóng xâm nhập trái phép ngày càng nghiêm trọng. Trong một cuộc chơi không cân sức, họ buộc phải tăng cường đầu tư công nghệ cao, đặc biệt là sử dụng drone, để bảo vệ tài nguyên và ngăn chặn các nhóm khai thác lậu – vốn đang hoạt động mạnh mẽ hơn bao giờ hết.

Tại mỏ vàng Tarkwa rộng 210 km² của Gold Fields ở tây nam Ghana, hình ảnh ba nhân viên kỹ thuật vận hành drone giữa ánh nắng gay gắt buổi chiều đang trở nên quen thuộc. Thiết bị bay này cho phép họ quét toàn bộ khu vực rừng rậm nhằm phát hiện các hoạt động bất thường. Chỉ trong vòng 20 phút sau khi drone ghi nhận dấu hiệu khả nghi, một đội phản ứng nhanh gồm 15 người, có cả lực lượng cảnh sát vũ trang, đã tiếp cận hiện trường và thu giữ thiết bị khai thác lậu, phát hiện quần áo bỏ lại, rãnh đào mới cùng các vũng nước chứa thủy ngân và xyanua.

Sự gia tăng đột biến của các vụ xâm nhập trái phép được cho là xuất phát trực tiếp từ đà tăng mạnh của giá vàng. Hiện giá vàng thế giới đang ở vùng đỉnh cao chưa từng có, và theo giới chuyên gia, nếu căng thẳng địa chính trị tiếp diễn cùng với làn sóng mua vào từ các ngân hàng trung ương, giá có thể tiến tới mốc 5.000 USD/ounce. Đây chính là động lực khiến nhiều cá nhân, tổ chức – kể cả các nhóm có yếu tố nước ngoài – đổ xô vào khai thác bất hợp pháp.

Lợi nhuận hấp dẫn từ giá vàng đã thúc đẩy sự bùng nổ các hoạt động khai thác thủ công ở nhiều quốc gia Tây Phi như Ghana, Guinea, Burkina Faso và Mali. Tuy nhiên, sự hiện diện của các nhóm “vàng tặc” không chỉ làm suy giảm sản lượng của các mỏ công nghiệp mà còn đẩy khu vực vào vòng xoáy bạo lực. Gần 20 người khai thác trái phép đã thiệt mạng trong các vụ đụng độ với lực lượng an ninh kể từ cuối năm 2024. Riêng tại Ghana, có những vụ việc buộc công ty phải tạm dừng sản xuất hàng tháng trời, ảnh hưởng nghiêm trọng đến hiệu quả kinh doanh bất chấp giá vàng đang ở mức lý tưởng.

Dữ liệu từ Liên Hợp Quốc cho thấy khoảng 10 triệu người ở châu Phi hạ Sahara sống phụ thuộc vào khai thác mỏ không chính thức, riêng khu vực Tây Phi có tới 30% sản lượng vàng đến từ hoạt động không được quản lý. Trong khi các doanh nghiệp khai thác công nghiệp cam kết đầu tư, tạo việc làm và phát triển cộng đồng, nhiều người dân địa phương cho rằng họ bị di dời mà không được hưởng lợi như lời hứa ban đầu, dẫn đến mâu thuẫn kéo dài và xu hướng “tự tổ chức” khai thác để mưu sinh.

Điểm đáng chú ý là sự tham gia ngày càng sâu của các nhóm có tổ chức, thậm chí có yếu tố nước ngoài như từ Trung Quốc, đã khiến hoạt động “vàng tặc” ngày càng tinh vi và khó kiểm soát hơn. Nhiều thiết bị máy xúc, máy bơm công suất lớn được triển khai tại các vùng rừng sâu, sông suối – những nơi vốn rất khó tiếp cận bằng phương pháp giám sát truyền thống.

Giá vàng tăng nóng cũng khiến các công ty khai thác phải thay đổi chiến lược. Thay vì đầu tư vào các dự án cộng đồng như trước, nhiều doanh nghiệp buộc phải dành ngân sách lớn cho an ninh. Một mỏ vàng tại Ghana hiện chi khoảng 500.000 USD mỗi năm cho hoạt động kiểm soát “vàng tặc”, bao gồm drone, AI, hệ thống định vị và thậm chí cả hỗ trợ quân sự. Một số công ty lớn như Nordgold, Galiano Gold, B2Gold và Barrick Gold đã phải đề nghị chính phủ cử lực lượng quân đội bảo vệ tại chỗ.

Tại Ghana, nơi từng là quốc gia dẫn đầu khu vực về xuất khẩu vàng, chính phủ đang triển khai trung tâm giám sát sử dụng trí tuệ nhân tạo nhằm phân tích dữ liệu từ 28 drone hoạt động ở các điểm nóng khai thác trái phép. Hệ thống còn có khả năng vô hiệu hóa từ xa máy móc làm việc ngoài vùng cấp phép.

Mặc dù các biện pháp kiểm soát đang được tăng cường, giới chuyên gia nhận định rằng khi giá vàng tiếp tục tăng, áp lực đối với các công ty khai thác hợp pháp sẽ không dừng lại. Không chỉ đối mặt với rủi ro sản lượng bị ảnh hưởng, tuổi thọ mỏ rút ngắn, mà còn cả những hệ lụy xã hội, môi trường và an ninh kéo theo.

Cuộc chạy đua giữa lợi nhuận từ giá vàng và bài toán kiểm soát “vàng tặc” đang đặt ra thách thức chưa từng có đối với ngành khai thác vàng ở Tây Phi. Trong đó, công nghệ – đặc biệt là sự kết hợp giữa drone và trí tuệ nhân tạo – có thể là chìa khóa để giữ vững cán cân giữa khai thác hợp pháp và lợi ích cộng đồng.