Chậm mà chắc, giống "đặc sản cổ xưa" vùng quê Thái Nguyên được người nông dân ươm mầm trở lại, vừa giữ được bản sắc vừa có tiền tỷ trong tay

Hồi sinh từ ký ức: Chè trung du và sự bền gan của những người giữ đất

Từng là giống chủ lực chiếm tới 90% diện tích chè toàn tỉnh Thái Nguyên, chè trung du nay chỉ còn lại trên chưa đầy 1/5 đất trồng. Tuy nhiên, giữa guồng quay của thị trường, có những nông dân không chọn chạy theo giống chè lai năng suất cao mà quay về với cây chè cổ – thứ đã làm nên danh xưng “đệ nhất trà” cho vùng đất này. Họ bảo tồn, phục hồi, và quan trọng hơn cả: kiên quyết giữ lấy hương vị xưa như một phần căn cốt của vùng trà.

Điển hình là anh Nguyễn Thanh Dương ở xóm Hồng Thái 2, xã Tân Cương – cái nôi của chè trung du. Thay vì phá bỏ những luống chè già, anh thành lập Hợp tác xã chè trung du Tân Cương, quy hoạch lại vùng nguyên liệu, mở rộng diện tích trồng mới và phát triển sản phẩm từ giống bản địa. Hiện nay, HTX của anh duy trì trên 20ha, trong đó hơn 50% là chè trung du, cho doanh thu khoảng 2 tỷ đồng mỗi tháng với các dòng sản phẩm như trà ướp sen Hồ Tây, trà tước thiệt, trà thượng hạng phục vụ thị trường trong nước và xuất khẩu.

Không riêng Tân Cương, ở Đồng Hỷ, chị Vi Thị Phương (xóm La Giang, xã Quang Sơn) cũng quyết liệt trồng lại giống chè cổ trên phần đất của gia đình. Từ hơn 3 sào chè trung du gieo bằng hạt, chị kết hợp kỹ thuật hữu cơ và sáng tạo các sản phẩm mới như chè xào, nụ hoa trà, dưa muối chè chiên… đưa giá bán lên tới 1 triệu đồng/kg. Không chỉ là thương phẩm, chè của chị Phương còn là một phần câu chuyện văn hóa ẩm thực vùng cao.

Ở vùng chè Khe Cốc (xã Tức Tranh, Phú Lương), nơi còn giữ được trên 200ha chè trung du nhờ địa hình đồi bát úp và khí hậu ôn hòa, ông Tô Văn Khiêm – Giám đốc HTX chè an toàn Khe Cốc khẳng định: “Nếu chăm sóc đúng kỹ thuật, chè trung du dù năng suất thấp hơn, nhưng hương cốm nhẹ, vị ngọt hậu và độ bền cây vượt trội. Đặc biệt, sản phẩm cao cấp và các đơn hàng xuất khẩu hiện đều ưu tiên sử dụng chè trung du.”

Không chỉ là cây chè, mà là “chứng minh thư” văn hóa

Giống chè trung du có lịch sử từ những năm 1920, được cụ Đội Năm đưa từ Phú Thọ về Tân Cương. Nhờ hợp khí hậu và đất đai, giống chè cổ này trở thành linh hồn của thương hiệu chè Thái Nguyên suốt gần thế kỷ. Nhưng đến nay, diện tích chè trung du còn lại chỉ chiếm khoảng 17% trong hơn 22.200ha chè toàn tỉnh, tập trung ở các xã Tân Cương (TP Thái Nguyên), La Bằng (Đại Từ), Tức Tranh (Phú Lương)...

Áp lực cạnh tranh từ giống chè lai khiến nhiều hộ bỏ cây cũ. Tuy nhiên, tư duy mới đang định hình lại. Nhiều nông dân bắt đầu trồng lại chè trung du, kết hợp với du lịch trải nghiệm, ứng dụng kỹ thuật chế biến sâu và chú trọng phát triển thương hiệu chỉ dẫn địa lý.

Bà Nguyễn Thị Ngà – Chủ tịch Hội Chè Thái Nguyên nhận định: “Chè trung du là cây công nghiệp, cây làm giàu, nhưng đồng thời cũng là di sản văn hóa. Nó mang theo ký ức của bao thế hệ nông dân. Giữ được giống chè trung du cũng là giữ lại hồn cốt của thương hiệu chè Thái Nguyên.”

Thực tế, nhiều vùng chè trung du hiện nay đã được cấp chỉ dẫn địa lý, đóng vai trò như “chứng minh thư” trên thị trường quốc tế. Tuy nhiên, việc bảo tồn không thể chỉ dựa vào nỗ lực cá nhân. Người trồng chè đang cần hỗ trợ về vốn, kỹ thuật, đầu ra ổn định và chính sách ưu đãi dài hạn.

Đầu năm 2025, tỉnh Thái Nguyên đã bắt đầu xây dựng Nghị quyết riêng về phát triển cây chè và văn hóa trà, đặt mục tiêu đến năm 2030 doanh thu toàn ngành chè đạt 1 tỷ USD (khoảng 25.000 tỷ đồng). Trong hành trình chạm tới con số ấy, giống chè trung du không thể đứng ngoài. Không chỉ vì giá trị kinh tế, mà vì đó là phần linh hồn, là “gốc gác” của vùng đất trứ danh này.