Cẩn trọng rủi ro khi thị trường chứng khoán tăng nóng

TS. Cấn Văn Lực và Nhóm tác giả Viện Đào tạo và Nghiên cứu BIDV vừa công bố báo cáo nghiên cứu về đà tăng của thị trường chứng khoán Việt Nam gần đây.

Nhóm tác giả cho biết, trong bối cảnh suy thoái kinh tế thực, thị trường chứng khoán – vốn được coi là hàn thử biểu của nền kinh tế đã và đang có những diễn biến khá khác thường, thậm chí có phần "đảo ngược" cho thấy dấu hiệu rủi ro có phần nào đang tích tụ và có thể làm tăng mối quan ngại về rủi ro của thị trường tài chính toàn cầu.

Sau giai đoạn suy giảm mạnh trong nửa đầu năm 2020 do ảnh hưởng bởi dịch COVID-19, nhiều thị trường chứng khoán đã và đang hồi phục và thậm chí tăng điểm mạnh trong 6 tháng cuối năm 2020 và tháng 1/2021. Tuy nhiên, trong bối cảnh kinh tế toàn cầu suy thoái năm 2020 (ước tăng trưởng âm 4 - 4,5%), hiện tượng "tăng nóng" của một số thị trường chứng khoán các nước phần nào đang cho thấy diễn biến khác thường đồng thời có thể phản ánh dấu hiệu rủi ro tăng dần.

TS. Cấn Văn Lực

5 nguyên nhân tăng giá của thị trường chứng khoán

Qua xem xét, kiểm chứng, TS. Cấn Văn Lực và Nhóm tác giả Viện Đào tạo và Nghiên cứu BIDV nhận thấy có 5 nguyên nhân (dấu hỏi) cơ bản giải mã cho đà tăng của thị trường chứng khoán thời gian qua.

- Dòng tiền rẻ – động lực tăng điểm của thị trường chứng khoán có thực sự bền vững?

Theo quy luật, khi lãi suất thấp, dòng tiền thường có xu hướng chuyển từ các kênh đầu tư an toàn như gửi tiết kiệm và chảy vào các lĩnh vực có tỷ suất sinh lời cao, trong đó thị trường chứng khoán và bất động sản và hệ quả tất yếu là giá cả của các kênh đầu tư sẽ tăng cao. Cùng với việc hạ lãi suất, các gói kích thích kinh tế khổng lồ (bình quân khoảng 10% GDP và có thể lên tới 11-14% nếu tính các gói hỗ trợ bổ sung), cao hơn 3 - 4 lần các gói kích thích giai đoạn 2008 - 2009 đã tạo thành một lực đẩy mạnh mẽ cho đà tăng của thị trường chứng khoán toàn cầu thời gian qua.

Với thị trường chứng khoán Việt Nam, con số gần 400.000 tài khoản F0 (tài khoản cá nhân) mới trong năm 2020, tăng 75% so với năm 2019, điều này phần nào lý giải cho sự tăng mạnh của thị trường chứng khoán Việt Nam (đặc biệt HNX-Index).

- Vai trò hàn thử biểu nền kinh tế của thị trường chứng khoán đang bị lung lay?

Mặc dù thừa nhận rằng "lợi nhuận tốt chưa chắc dẫn đến giá cổ phiếu tăng" song mối liên hệ giữa "giá cố phiếu" và "lợi nhuận doanh nghiệp" có vẻ lỏng lẻo; Thị trường chứng khoán tăng mạnh trong khi kinh tế suy thoái; Nhiều doanh nghiệp khó khăn, phá sản. Mặc dù kinh tế mới đang phục hồi song nhiều thị trường chứng khoán toàn cầu đã ở mức cao nhất trong vòng 20 - 30 năm. Nhìn sâu hơn, có thể thấy mối quan ngại về vai trò hàn thử biểu nền kinh tế của thị trường chứng khoán dường như đang bị lung lay.

Với Việt Nam, theo dự báo của FinnPro, lợi nhuận sau thuế của 742 doanh nghiệp phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán sẽ giảm trung bình 21,5% cả năm 2020 dù mức độ giảm thấp dần qua các quý.

Theo Tổng cụ Thống kê, số doanh nghiệp đăng ký thành lập mới năm 2020 giảm 2,3% trong khi số doanh nghiệp tạm ngừng kinh doanh vẫn tăng 62,2% so với năm 2019; Tỷ lệ nợ xấu ngân hàng đã vượt mức 2% mặc dù trong tầm kiểm soát song vẫn đang có xu hướng tăng lên; nợ xấu nội bảng dự báo sẽ tăng lên đến 3 - 3,5% và nợ xấu gộp có thể lên đến 4,5 - 5% năm 2021. Trong bối cảnh đó, mức tăng mạnh của thị trường chứng khoán Việt Nam (nhất là HNX) có thể do kinh tế phục hồi và niềm tin của nhà đầu tư tăng, nhưng sự hưng phấn có thời điểm trở nên "quá mức" khiến nhu cầu cân bằng lại tâm lý đầu tư và giá chứng khoán điều chỉnh là tất yếu.

- Tâm lý bầy đàn và đòn bẩy tài chính - mối lo luôn thường trực?

Dòng tiền rẻ kết hợp với tâm lý bầy đàn và đòn bẩy tài chính (đặc biệt đòn bẩy đầu tư cá nhân) tăng cao sẽ khuyếch đại mức độ và phạm vi rủi ro. Nhiều nhà đầu tư chắc vẫn chưa thể quên những phiên sụt giảm "kinh hoàng" phủ khắp các thị trường chứng khoán toàn cầu năm 2008 mà một trong những nguyên nhân là hiệu ứng trực tiếp, dây chuyền của đòn bẩy tài chính, nợ dưới chuẩn (bên cạnh lo ngại rủi ro khủng hoảng tài chính).

Qua hơn 10 năm phát triển, mặc dù tầm vóc của nhà đầu tư nội đang ngày càng được khẳng định trên thị trường chứng khoán toàn cầu song khả năng rút ra nhanh của dòng vốn "mỏng và lỏng" và ảnh hưởng của tâm lý bầy đàn vẫn có thể khiến thị trường chứng khoán khó tránh khỏi cú sốc điều chỉnh trong ngắn hạn.

- Hiện tượng trái chiều giữa các nhóm cổ phiếu có dấu hiệu bất thường?

Đà tăng chứng khoán chủ yếu tập trung vào các lĩnh vực mới nổi và có nhiều lợi thế nhờ sự phát triển của công nghệ và hệ thống Internet như công nghệ thông tin, thương mại điện tử và bán lẻ, y tế, dịch vụ tiện ích hoặc các lĩnh vực hưởng lợi từ các chính sách hỗ trợ như hóa chất, tài nguyên cơ bản, vật liệu xây dựng... Trong khi đó, cổ phiếu của nhiều ngành vẫn giảm khá mạnh như du lịch và giải trí (trong đó có hàng không, lưu trú du lịch, nhà hàng, khách sạn và dịch vụ giải trí), ô tô và phụ tùng, viễn thông, điện nước và xăng dầu khí đốt…

Sự phân hóa của các nhóm cổ phiếu không phải hiện tượng lạ, song điều đáng lưu tâm là tâm lý đầu tư bầy đàn, đầu tư theo số đông vẫn còn khá phổ biến trong bối cảnh dòng tiền chủ yếu là dòng vốn rẻ và mối liên hệ lỏng lẻo giữa giá cổ phiếu và lợi nhuận doanh nghiệp. Trong khi nhiều nhóm cổ phiếu đứng giá hoặc tiếp tục giảm thấp hơn mức đáy tháng 3/2020 thì rủi ro tăng nóng ở nhiều cổ phiếu, nhóm ngành (đã tăng 150 - 200% so với thời điểm đáy của năm 2020) là điều chúng ta cần lưu ý.

- Giá cổ phiếu thực sự có còn rẻ?

Chỉ số giá so với lợi nhuận (P/E) đến ngày 19/1/2020 của nhiều thị trường chứng khoán đang ở mức rất cao, cho thấy triển vọng về vaccine và đà tăng trưởng kinh tế tốt hơn của năm 2021 dường như đã phần nào phản ánh vào giá. Thậm chí, nhiều thị trường chứng khoán đã ở mức "đắt đỏ", nhiều cổ phiếu đã được định giá quá cao so với tiềm năng tăng trưởng của nền tảng cơ bản. P/E của thị trường chứng khoán Việt Nam ở mức 18,86 lần (VN-Index) và 18,58 lần (HNX-Index) mặc dù vẫn thấp hơn hầu hết các thị trường ASEAN, Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Singapore, Thái Lan, song ngày càng tăng với hiện tượng tăng nóng ở một số nhóm cổ phiếu. Cùng với đó, chỉ số hoán đổi rủi ro tín dụng (CDS) Việt Nam sau một thời gian chững lại đang có dấu hiệu tăng lên.

Như vậy, có thể thấy 5 nguyên nhân tăng điểm của thị trường chứng khoán cũng có thể là dấu hiệu rủi ro tăng, không chỉ ảnh hưởng đến đà tăng trong ngắn hạn mà còn dấy lên mối lo ngại trong dài hạn về khả năng thị trường phát triển lành mạnh, bền vững.

Với Việt Nam năm 2021, do triển vọng kiểm soát tốt dịch bệnh, kinh tế tiếp tục phục hồi và đà khởi sắc của kinh tế thế giới; theo dự báo của Citigroup, Goldman Sachs và Nomura, thị trường chứng khoán Việt Nam có thể tăng khoảng 15 - 20% năm 2021 (cùng với các thị trường chứng khoán Châu Á), nguy cơ bong bóng khó xảy ra song không thể loại trừ nguy cơ sụt giảm, đảo chiều trước khi thực sự hồi phục bền vững.

Theo Hiệp hội Tư vấn tài chính Việt Nam (VFCA), thị trường chứng khoán Việt Nam năm 2021 sẽ tăng thấp hơn mức tăng "ấn tượng" của năm 2020, song sẽ theo hướng bền vững hơn do: Tăng trưởng GDP năm 2021 và giai đoạn 2021 - 2025 dự báo khoảng 6,5 - 7% (theo dự báo của WB, IMF và Viện ĐT&NC BIDV tháng 12/2020) - là mức tăng cao trong khu vực và triển vọng tăng trưởng lợi nhuận của doanh nghiệp khả quan; Kinh tế vĩ mô ổn định, lãi suất tiếp tục duy trì ở mức thấp, thị trường ngoại hối ổn định; Áp lực rút vốn của khối ngoại không lớn như nhiều thị trường mới nổi (lượng vốn rút ra cả năm 2020 chỉ ở mức khoảng 1 tỷ USD, thấp nhất so với nhiều thị trường chứng khoán mới nổi Châu Á, Châu Mỹ la tinh và Châu Phi; Nỗ lực nâng hạng từ thị trường cận biên lên mới nổi, hiện đại hóa hệ thống hạ tầng kỹ thuật và mở rộng room cho khối ngoại; và (v) Luật chứng khoán sửa đổi có hiệu lực với những quy định tăng tính minh bạch, theo thông lệ quốc tế, đa dạng hóa sản phẩm, đa dạng hóa định chế (bao gồm cả quỹ đầu tư bất động sản)...