Biến động thị trường và những thay đổi tâm lý thầm lặng trong nhà đầu tư

Khi giá lên: Tự tin quá mức, dễ mù mờ rủi ro

Thị trường tăng mạnh thường tạo ra một cảm giác dễ chịu – và cũng rất nguy hiểm. Khi danh mục liên tục xanh, nhiều người bắt đầu tin rằng mình “có khiếu đầu tư”, rằng lựa chọn của mình là đúng, và rằng thị trường sẽ còn tiếp tục như vậy mãi. Đó là lúc sự tự tin chuyển hóa thành chủ quan, dẫn đến hành vi giao dịch bốc đồng, đu theo cổ phiếu nóng, tăng tỷ trọng quá mức vào nhóm đang "dẫn sóng".

Tâm lý phổ biến lúc này là hiệu ứng xác nhận: nhà đầu tư chỉ tìm kiếm thông tin ủng hộ cho quyết định đang nắm giữ. Những cảnh báo, phân tích trái chiều dễ bị bỏ qua, hoặc xem là “quá bi quan”. Sự thận trọng – nếu có – cũng dễ bị đám đông lấn át bởi kỳ vọng “cơ hội đang đến, phải tận dụng ngay”.

Đáng nói, chính giai đoạn tăng mạnh này là thời điểm nhà đầu tư dễ “mắc bẫy” nhất – vì mọi thứ dường như đều ủng hộ, từ giá, dòng tiền, đến tin tức. Và rồi, khi thị trường quay đầu, cảm xúc ngay lập tức chuyển sang thái cực khác.

Khi giá giảm: Sợ hãi, hoảng loạn và… tê liệt

Chỉ cần một phiên đỏ lửa, tâm lý nhà đầu tư thay đổi hoàn toàn. Khi tài khoản mất vài phần trăm, người ta bắt đầu thấy lo lắng. Khi lỗ kéo dài sang phiên thứ hai, thứ ba, và đặc biệt là khi lỗ “chạm ngưỡng chịu đựng”, hoảng loạn xuất hiện.

Đây là thời điểm phổ biến của hành vi bán tháo. Nhiều người không còn dựa vào phân tích hay kế hoạch đầu tư ban đầu, mà chỉ muốn “bảo toàn” những gì còn lại, chấp nhận bán ra ở mức giá rất thấp. Một số khác thì rơi vào trạng thái tê liệt: không dám bán, cũng không dám mua thêm, chỉ ngồi nhìn tài khoản đỏ và hy vọng thị trường tự hồi phục.

Trong giai đoạn thị trường giảm sâu, cảm xúc tiêu cực còn lan tỏa mạnh qua các nhóm cộng đồng, mạng xã hội và tin tức. Những tiêu đề như “cổ phiếu giảm sàn hàng loạt”, “xóa sạch thành quả năm qua”, “bốc hơi hàng trăm nghìn tỷ đồng vốn hóa”… liên tục xuất hiện khiến nhà đầu tư càng thêm bi quan, thậm chí tuyệt vọng.

Quan trọng nhất: trong trạng thái cảm xúc ấy, mọi quyết định đầu tư đều dễ sai lầm. Lúc thị trường cần lý trí nhất, nhiều người lại hành động theo phản xạ bản năng – mà hệ quả là bán đáy, mua đỉnh, mất kiểm soát danh mục.

Cảm xúc và thị trường: Một vòng xoáy bất tận

Thị trường vận động theo chu kỳ, nhưng cảm xúc nhà đầu tư thì chuyển biến nhanh hơn nhiều. Từ hưng phấn sang hoảng loạn, từ kỳ vọng cao sang mất niềm tin – chỉ cần vài phiên biến động mạnh là đủ để tạo ra những cú xoay chuyển tâm lý. Điều này không sai – vì ai cũng có cảm xúc. Vấn đề nằm ở chỗ: nhà đầu tư nào kiểm soát được cảm xúc tốt hơn, người đó sống sót lâu hơn và đầu tư hiệu quả hơn.

Không phải ai cũng cần phải vô cảm với thị trường. Nhưng việc hiểu rõ mình đang ở trạng thái cảm xúc nào, và biết lùi lại khi cảm xúc lên quá cao hoặc quá thấp, là kỹ năng thiết yếu.

Một nhà đầu tư lâu năm từng chia sẻ: “Không phải phân tích kỹ thuật hay định giá doanh nghiệp giúp tôi tồn tại trên thị trường, mà là việc tôi không phản ứng quá nhanh khi thị trường khiến tôi sợ hãi hoặc quá phấn khích”.