Bí ẩn di sản hàng trăm tuổi được sinh ra từ "bùn đất", không phải ai cũng có thể đến tham quan
Từng là trung tâm thương mại và học thuật của Tây Phi, nơi đây nay trở thành di sản nhân loại quý giá, nơi lưu giữ hàng trăm ngàn bản thảo cổ.
Hào quang của “Athens châu Phi”
Nằm ở cực bắc Mali, bên rìa sa mạc Sahara mênh mông, Timbuktu từng là viên ngọc sáng của vùng Sahel, nơi thương mại và học thuật hòa quyện tạo nên một trong những di sản văn minh rực rỡ nhất của châu Phi trung cổ. Từ thế kỷ XIII đến XVI, thành phố nhỏ này từng là trung tâm buôn bán muối, vàng, ngà voi, nô lệ và đặc biệt là tri thức, thu hút học giả, thương nhân và người hành hương từ khắp thế giới Hồi giáo.
Ban đầu, Timbuktu chỉ là điểm dừng chân trong mạng lưới thương mại xuyên Sahara. Nhưng khi các học giả Hồi giáo từ Ai Cập, Maroc và Andalusia tìm đến, nơi đây nhanh chóng trở thành kinh đô tri thức của Tây Phi. Các trường học (madrasa), thư viện và đền thờ mọc lên, lưu giữ hàng ngàn bản kinh Koran và sách cổ viết tay về thiên văn, y học, ngôn ngữ, toán học. Trong bối cảnh châu Âu còn chìm trong thời kỳ đen tối, Timbuktu đã trở thành ngọn hải đăng của tri thức, nơi sách vở quý giá được buôn bán như vàng.
Ba ngôi trường gồm đền thờ lớn là Sankoré, Djinguereber và Dinguiraye hợp thành trái tim học thuật của Timbuktu, được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới năm 1988. Đặc biệt, Djinguereber Mosque được xây hoàn toàn bằng đất sét và sợi rơm, chống nắng gió bằng cấu trúc cột gỗ toron đặc trưng của vùng Sahel. Mỗi năm, cư dân Timbuktu lại cùng nhau trát lại lớp bùn bảo vệ tường – nghi lễ vừa mang tính bảo tồn, vừa thể hiện tinh thần cộng đồng gắn bó với di sản.
Không chỉ là các công trình tôn giáo, Timbuktu còn lưu giữ một kho báu tri thức khổng lồ: hàng trăm ngàn bản thảo viết tay trên da thú và giấy từ thế kỷ XIV đến XIX. Những bản kinh này ghi chép tri thức cổ đại về vũ trụ, lịch pháp, triết học, y dược và văn học Hồi giáo. Thư viện Manuscripts of Timbuktu được xem là một trong những kho tư liệu cổ quý giá nhất thế giới, minh chứng cho thời kỳ vàng son của tri thức châu Phi, nơi con người có thể học, sao chép và trao đổi kiến thức vượt qua mọi rào cản của cát và thời gian.
Giữ hồn di sản giữa giông bão thời hiện đại
Nhưng “thành phố tri thức giữa sa mạc” ấy đã không tránh khỏi thăng trầm. Từ giữa thế kỷ XX, biến đổi khí hậu khiến sa mạc Sahara ngày càng lấn sâu, thương mại truyền thống suy yếu, người dân rời bỏ quê hương. Đến năm 2012, Timbuktu trở thành tâm điểm xung đột, khi lực lượng Hồi giáo cực đoan chiếm đóng miền Bắc Mali, đe dọa phá hủy hàng loạt đền thờ, tượng đài và bản thảo cổ – di sản của hàng trăm năm văn minh.
Trước thảm họa, người dân địa phương đã bí mật chuyển hơn 350.000 bản thảo vào nơi an toàn, bất chấp hiểm nguy. Hành động ấy được xem là một trong những chiến dịch cứu di sản văn hóa lớn nhất thế giới hiện đại. Sau khi Liên Hợp Quốc và Pháp can thiệp, vùng này dần ổn định; nhiều di tích được phục dựng, hàng nghìn bản thảo được khôi phục nhờ dự án số hóa tư liệu của UNESCO và Hiệp hội Bản thảo Timbuktu.
Ngày nay, Timbuktu vẫn mở cửa đón du khách, nhưng trong quy mô nhỏ, kiểm soát chặt để không ảnh hưởng đến kết cấu mong manh của đất sét cổ. Các tổ chức quốc tế tiếp tục số hóa và bảo tồn di sản, hợp tác với các thư viện ở Paris, London, Doha… để đưa kho tri thức cổ của Tây Phi trở lại ánh sáng.
Timbuktu không còn là đô thị giàu có như xưa, nhưng vẫn giữ linh hồn của tri thức. Khi hoàng hôn buông xuống, bóng tháp đất Djinguereber phản chiếu trên nền cát đỏ, người ta thấy ở đó biểu tượng của ý chí con người trước thiên nhiên khắc nghiệt – một thành phố từng sinh ra từ bùn đất nhưng mang trong mình ánh sáng tinh thần bất diệt.