Từ bờ vực mai một, nghề gốm hơn 300 năm ở Biên Hòa hồi sinh, thắp sáng ước mơ vươn tầm quốc tế
Với hơn 300 năm tồn tại, dòng gốm mang đậm dấu ấn văn hóa Nam Bộ của vùng đất Biên Hòa - Đồng Nai không chỉ là di sản quý giá mà còn mở ra hướng phát triển kinh tế, hội nhập quốc tế và xây dựng thành thương hiệu quốc gia.
Dòng chảy lịch sử hơn ba thế kỷ
Gốm Biên Hòa – Đồng Nai được xem là một trong tám làng nghề gốm nổi tiếng nhất Việt Nam. Từ thế kỷ XVII, những lưu dân Việt - Hoa đã đặt nền móng cho nghề gốm ở vùng đất cù lao Phố, tạo nên một trung tâm thương mại – thủ công mỹ nghệ sầm uất của phủ Gia Định. Những sản phẩm đầu tiên không chỉ phục vụ đời sống thường nhật, tín ngưỡng, mà còn trở thành mặt hàng quan trọng trong trao đổi, buôn bán khắp Nam Bộ.
Thế kỷ XX đánh dấu bước ngoặt lớn khi Trường Mỹ nghệ Biên Hòa (1903) ra đời, kết hợp tinh hoa truyền thống với kỹ thuật phương Tây. Trong giai đoạn ông bà Robert và Mariette Balick phụ trách (1923-1950), đã thổi một làn gió mới làm thay đổi tư duy sáng tạo và làm nghề của các học viên. Dưới sự dẫn dắt của họ, nhà trường đã gặt gái được nhiều thành công, tạo ra một dòng gốm mỹ nghệ Biên Hòa và đưa nó vươn ra khỏi biên giới quốc gia, gốm Biên Hòa liên tiếp giành huy chương vàng tại các triển lãm quốc tế ở Paris (1925, 1933), Nhật Bản (1937), Thái Lan (1953, 1955)…Chính từ đây, “Gốm mỹ nghệ Biên Hòa” được quốc tế biết đến, đặc biệt với men xanh đồng trổ bông – sắc men độc bản khiến các nhà ngoại giao, nghệ thuật gia Âu – Á đều ngưỡng mộ.
Không chỉ hiện diện trong kiến trúc và đời sống Biên Hòa, gốm nơi đây còn góp mặt tại nhiều công trình tầm cỡ quốc gia và quốc tế: phù điêu 4 cổng chợ Bến Thành, Con đường Gốm sứ kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long – Hà Nội, hay bức tranh ghép gốm về các nhà lãnh đạo APEC. Sự hiện diện ấy khẳng định vị thế đặc biệt của gốm Biên Hòa trong dòng chảy mỹ thuật Việt Nam.
Khát vọng hồi sinh sản phẩm truyền thống
Cũng như nhiều ngành nghề thủ công truyền thống, gốm Biên Hòa từng đối diện không ít sóng gió. Từ chiến tranh, khủng hoảng kinh tế đến cạnh tranh gay gắt từ các dòng gốm trong và ngoài nước, nhiều cơ sở sản xuất buộc phải thu hẹp hoặc tạm ngưng. Cuộc khủng hoảng toàn cầu 2009 và đại dịch Covid-19 càng khiến đơn hàng giảm sâu tới 50%, đẩy các doanh nghiệp vào cảnh “gồng mình vượt bão”.
Dù vậy, các doanh nghiệp gốm tại Biên Hòa không chọn cách buông xuôi. Họ chuyển hướng đa dạng hóa sản phẩm, từ gốm đen truyền thống đến gốm trắng mỹ nghệ, gốm decor nội – ngoại thất hiện đại. Chẳng hạn, Công ty TNHH Gốm Hồng Tâm đã thành công xuất khẩu 70% sản phẩm sang Mỹ, Úc, Canada… và vẫn duy trì ổn định thị trường nội địa.
Bên cạnh bài toán kinh tế đó, nhiều nghệ nhân ở Biên Hòa vẫn ấp ủ giấc mơ khôi phục lại nguyên vẹn hồn cốt của những sản phẩm gốm truyền thống Nam Bộ đã mai một theo dòng lịch sử như gốm Cây Mai, gốm Lái Thiêu - Bình Dương… Họ không ngừng nghiên cứu để tìm lại công thức da men cốt đất như cách người xưa đã thực hiện nhằm tái tạo nguyên bản những sản phẩm gốm như cách đây hằng thế kỷ trước. Điều này rất có ý nghĩa trong các công tác bảo tồn di tích, phục chế hiện vật lịch sử.
Song, để nghề gốm tiếp tục hồi sinh, các nghệ nhân và doanh nghiệp đều trăn trở về nhiều vấn đề: quy hoạch vùng nguyên liệu, diện tích đất sản xuất tại Cụm công nghiệp Tân Hạnh, cũng như chính sách hỗ trợ tín dụng, thương hiệu.
Hướng đến thương hiệu quốc gia
Một trong những thách thức lớn hiện nay chính là việc gốm Biên Hòa chưa được công nhận là thương hiệu quốc gia dù đã được định danh trên trường quốc tế “vert de Bien Hoa”. Điều này khiến việc mở rộng thị trường và xây dựng hình ảnh gặp nhiều giới hạn.
Theo họa sĩ Mai Văn Nhơn, gốm Biên Hòa hội đủ yếu tố để trở thành thương hiệu quốc gia: lịch sử lâu đời, sắc men độc đáo, và vị thế quốc tế đã được khẳng định. Tuy nhiên, để đạt được điều này, người làm gốm cần năng động hơn trong cập nhật xu hướng tiêu dùng, ứng dụng công nghệ số trong thiết kế, sản xuất và truyền thông.
Năm 2025, Đồng Nai lần đầu tiên tổ chức Festival Gốm quy mô lớn, gắn với kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng miền Nam. Đây được xem là cơ hội vàng để quảng bá cho cả trong nước và quốc tế, kết nối nghệ nhân – doanh nghiệp – khách hàng, đưa gốm Biên Hòa bước vào giai đoạn phát triển mới.
Sau hơn 300 năm, gốm Biên Hòa vẫn mang trong mình những giá trị văn hóa, mỹ thuật và lịch sử không thể thay thế. Nhưng điều quan trọng hơn là làm sao để di sản ấy vừa được bảo tồn, vừa thích ứng với thị hiếu toàn cầu. Đó không chỉ là câu chuyện của một làng nghề, mà còn là chiến lược phát triển kinh tế sáng tạo, gắn kết văn hóa – du lịch – công nghiệp xanh.