Những điều ít ai biết về cổ phiếu ESOP giá rẻ

Trong những năm gần đây, ngày càng nhiều doanh nghiệp niêm yết sử dụng ESOP như một công cụ để khuyến khích nhân sự chủ chốt. Không ít lần, cổ phiếu được phát hành với giá chỉ bằng một nửa, thậm chí một phần ba so với thị trường, khiến nhiều cổ đông nhỏ lẻ băn khoăn: ESOP thực chất là gì, ai được hưởng lợi và tác động thế nào đến nhà đầu tư?

ESOP (Employee Stock Ownership Plan) - kế hoạch sở hữu cổ phần cho nhân viên là hình thức doanh nghiệp phát hành cổ phiếu mới với giá ưu đãi nhằm thưởng hoặc tạo động lực cho nhân sự có đóng góp quan trọng.

Danh sách người được nhận ESOP thường không công khai, nhưng chủ yếu tập trung vào ban lãnh đạo, giám đốc chức năng, trưởng phòng hoặc nhân viên lâu năm, thành tích nổi bật.

Giá phát hành ESOP do Hội đồng quản trị quyết định, nhiều trường hợp chỉ bằng mệnh giá 10.000 đồng/cổ phiếu, thậm chí có lúc là 0 đồng, như một cách ghi nhận đóng góp đặc biệt.

Điều khiến nhà đầu tư quan tâm nhất khi doanh nghiệp công bố ESOP là nguy cơ pha loãng. Khi lượng cổ phiếu lưu hành tăng, lợi nhuận ròng phải chia cho nhiều cổ phần hơn, kéo theo lợi nhuận trên mỗi cổ phiếu (EPS) sụt giảm nếu công ty không tăng trưởng tương ứng. Đây là yếu tố có thể tác động xấu đến định giá thị trường.

Ngoài ra, còn tồn tại cảm giác thiếu công bằng. Cổ đông nhỏ lẻ không được mua ESOP nhưng vẫn phải chịu ảnh hưởng pha loãng. Trong trường hợp ESOP phát hành giá rẻ và không kèm thời hạn hạn chế chuyển nhượng, người được hưởng lợi có thể bán ngay sau khi nhận, tạo áp lực cung trên thị trường và khiến giá cổ phiếu giảm trong ngắn hạn.

Dù vậy, ESOP không phải lúc nào cũng tiêu cực. Nếu được thiết kế minh bạch, gắn liền với mục tiêu lợi nhuận và chiến lược phát triển, đây là công cụ hữu hiệu để giữ chân nhân sự giỏi, gắn quyền lợi người lao động với cổ đông, qua đó thúc đẩy tăng trưởng dài hạn.

Một số doanh nghiệp còn đặt ra điều kiện rõ ràng như: nhân sự phải giữ cổ phiếu từ 1-3 năm, hoặc chỉ phát hành ESOP khi đạt mục tiêu lợi nhuận. Những ràng buộc này giúp hạn chế tình trạng “lướt sóng”, đồng thời cho thấy ban lãnh đạo thực sự đồng hành cùng cổ đông.

Ngược lại, nếu ESOP được phát hành với tỷ lệ cao, giá thấp và thiếu cơ chế hạn chế, công cụ này có thể bị lạm dụng để ưu ái lãnh đạo, tăng vốn hóa một cách hình thức và làm xói mòn niềm tin thị trường.

Khi doanh nghiệp công bố kế hoạch ESOP, nhà đầu tư nên theo dõi kỹ tài liệu họp Đại hội đồng cổ đông, đặc biệt là thông tin về số lượng, giá bán, đối tượng nhận và điều kiện ràng buộc.

Nếu các yếu tố này hợp lý, ESOP có thể là dấu hiệu tích cực cho thấy công ty chú trọng phát triển đội ngũ. Ngược lại, việc phát hành thiếu kiểm soát có thể dẫn đến rủi ro pha loãng và áp lực bán trong ngắn hạn.

Có thể nói ESOP là “con dao hai lưỡi”. Cụ thể, với doanh nghiệp có tầm nhìn dài hạn, đây là động lực để gắn kết và giữ chân nhân tài. Nhưng nếu bị lạm dụng, nó dễ trở thành “cơn ác mộng” khiến cổ phiếu mất giá, cổ đông thiệt hại. Điều quan trọng là nhà đầu tư phải hiểu rõ bản chất, đánh giá cách doanh nghiệp vận hành và lựa chọn phù hợp với khẩu vị rủi ro của chính mình.

Hồng Giang