Vừa nhà nước, vừa tư nhân, tuyến đường sắt cao tốc ở quốc gia Địa Trung Hải này chứng minh thành công với lối đi "đặc biệt"

Hai hãng, một hạ tầng: Mô hình cạnh tranh đầy cảm hứng

Trong khi nhiều quốc gia vẫn loay hoay với các dự án đường sắt cao tốc do thiếu vốn, chậm giải phóng mặt bằng hay chưa thống nhất mô hình vận hành, thì nước Ý đã vận hành thành công một hệ thống cao tốc hiệu quả, hiện đại trong nhiều năm qua. Điều đặc biệt ở quốc gia hình chiếc ủng này là sự hiện diện song song của hai nhà khai thác: Frecciarossa (quốc doanh) và Italo (tư nhân), cùng cạnh tranh trên một hạ tầng đường ray duy nhất.

Frecciarossa – nghĩa là “Mũi tên đỏ” do Trenitalia vận hành, là xương sống của hệ thống đường sắt cao tốc Ý với các tuyến trục Bắc – Nam như Milan – Bologna – Rome – Naples – Salerno. Tốc độ vận hành từ 300–360 km/h, đội tàu Frecciarossa 1000 thuộc hàng hiện đại nhất châu Âu. Dịch vụ ổn định, đúng giờ, trải nghiệm êm ái.

Trong khi đó, Italo của công ty tư nhân NTV, ra đời năm 2006, vận hành từ năm 2012, nhanh chóng vươn lên thành đối trọng với Frecciarossa. Dù khởi đầu sau, Italo lại chiếm ưu thế ở dịch vụ trẻ trung, giá vé linh hoạt, thiết kế hiện đại với đội tàu AGV và Italo EVO.

Cạnh tranh mở ra lợi ích cho hành khách

Khác với lo ngại phổ biến về trùng lặp hay phân tán tài nguyên, mô hình “hai hãng – một hạ tầng” tại Ý cho thấy tác động tích cực đến người dân và nền kinh tế. Các tuyến đường như Milan – Rome – Naples có tần suất vài chục chuyến/ngày, trung bình 30 phút có một chuyến.

Giá vé được điều chỉnh linh hoạt, theo giờ thấp điểm, nhóm khách hoặc đặt sớm, khiến tàu cao tốc không còn là dịch vụ xa xỉ. Ngược lại, vé cạnh tranh tới mức chiếm hơn 70% thị phần di chuyển giữa Milan và Rome, vượt xa hàng không nội địa.

Frecciarossa cung cấp 4 hạng ghế từ Standard đến Executive, với ghế rộng, Wi-Fi, suất ăn nhẹ và khu vực yên tĩnh cho khách công vụ. Italo thì nổi bật với phòng chờ riêng, Smart Class dành cho người trẻ, trải nghiệm thân thiện, đổi mới liên tục.

Sự tách biệt giữa quản lý hạ tầng (do RFI – công ty quốc gia) và khai thác vận hành (do các hãng độc lập) là một ví dụ điển hình về cách thức mở cửa thị trường đường sắt mà Liên minh châu Âu khuyến khích.

Đường sắt cao tốc tạo chuyển biến kinh tế và xã hội

Ngoài tác động về hạ tầng, hệ thống cao tốc Frecciarossa & Italo đã làm thay đổi thói quen sinh sống – làm việc tại Ý. Với khả năng kết nối Milan – Bologna – Florence – Rome trong vài giờ, người dân có thể sống ở các thành phố nhỏ nhưng làm việc tại đô thị lớn.

Sự phát triển của các đô thị vệ tinh được kích thích rõ rệt – từ giá bất động sản đến dịch vụ và lao động. Đồng thời, đường sắt cao tốc sử dụng điện hoàn toàn giúp giảm lượng phát thải CO₂, giảm áp lực cho hàng không nội địa, đóng góp cho mục tiêu giao thông bền vững của EU.

Sau khi khẳng định vị thế tại thị trường nội địa, Frecciarossa đã mở rộng ra hành lang Milan – Paris qua Turin và Lyon, cạnh tranh trực tiếp với TGV của Pháp. Trong khi đó, Italo đang lên kế hoạch nhượng quyền mô hình tại Tây Ban Nha và khu vực Balkan – những thị trường tiềm năng nhưng còn thiếu sự cạnh tranh.

Frecciarossa & Italo không chỉ là biểu tượng cho tốc độ, mà còn là hình mẫu cho cách tổ chức, thương mại hóa hạ tầng công hiệu quả. Bài học từ nước Ý có thể hữu ích cho nhiều quốc gia đang chuẩn bị bước vào cuộc cách mạng đường sắt cao tốc – trong đó có Việt Nam.

Tuấn Anh