Gia Cát Lượng dùng sai Mã Tốc: Bài học về đánh giá sai năng lực cấp dưới
Gia Cát Lượng tin tưởng Mã Tốc hết mực, nhưng chỉ một quyết định sai đã khiến Thục Hán đại bại. Lỗi chọn sai người là bài học đau đớn cho mọi lãnh đạo.
Từ kỳ vọng lớn đến thất bại nghiêm trọng
Trong chiến dịch Bắc phạt lần đầu tiên năm 228, Gia Cát Lượng đưa quân đánh lên phía Bắc, nhắm vào vùng Thiên Thủy và Nam An. Một trong những nhiệm vụ quan trọng nhất của chiến dịch là trấn giữ Nhai Đình – một vị trí chiến lược giúp kiểm soát toàn bộ tuyến đường vận lương. Gia Cát Lượng đích thân giao trọng trách này cho Mã Tốc – người ông rất yêu quý, từng nhiều lần khen ngợi là “có chí lớn, hiểu đạo lý”.
Nhưng Mã Tốc đã khiến Gia Cát Lượng thất vọng cay đắng. Dù được dặn dò kỹ lưỡng rằng phải đóng quân dưới chân núi để giữ nguồn nước và dễ tiếp viện, Mã Tốc lại tự ý đưa quân lên đóng trên đỉnh, cho rằng như vậy dễ thủ khó công. Kết quả, quân Thục bị Tào Chân cắt đứt đường nước, bao vây và đánh bại dễ dàng. Mất Nhai Đình đồng nghĩa với việc toàn bộ chiến dịch Bắc phạt lần ấy tan vỡ.
Câu chuyện ấy là một trong những nỗi đau lớn nhất đời Gia Cát Lượng – không chỉ vì mất một trận đánh, mà vì ông đã tin sai người. Và với bất kỳ nhà lãnh đạo nào, đó cũng là một bài học sâu sắc: năng lực thực sự của một người không nằm ở lời nói, mà ở khả năng hành động trong tình huống thật.
Đánh giá sai vì thiên kiến và tình cảm cá nhân
Mã Tốc vốn nổi tiếng là người ăn nói lưu loát, hiểu lý lẽ, thường được Gia Cát Lượng đưa theo trong các chiến dịch và bàn luận sách lược. Nhưng ông là người chưa từng cầm quân lớn, thiếu kinh nghiệm thực chiến. Trong khi đó, Trương Bào – một tướng dày dạn kinh nghiệm – từng đề nghị được giữ Nhai Đình nhưng không được giao nhiệm vụ.
Gia Cát Lượng tin tưởng vào phẩm chất học vấn, lý tưởng và sự trung thành của Mã Tốc. Có thể ông đã để tình cảm và ấn tượng cá nhân ảnh hưởng đến quyết định bổ nhiệm. Sai lầm đó, với một người kỹ lưỡng như Gia Cát Lượng, càng trở nên nghiêm trọng.
Trong quản trị hiện đại, điều này không hiếm. Lãnh đạo thường có xu hướng ưu ái những người “nói hay, hiểu nhanh, có lý tưởng giống mình”, mà dễ bỏ qua những người ít lời nhưng làm việc chắc chắn. Thiên kiến tích cực (halo effect) là một trong những sai lệch tâm lý phổ biến nhất khi đánh giá năng lực nhân sự. Và sai một lần, có thể đánh đổi bằng cả chiến dịch – thậm chí cả tương lai tổ chức.
Có trách nhiệm là biết sửa sai kịp thời
Sau khi Nhai Đình thất thủ, Gia Cát Lượng trở về Thành Đô, thẳng tay xử tử Mã Tốc. Dù rất đau lòng, ông hiểu rằng nếu không làm vậy, quân lệnh sẽ không nghiêm, lòng quân sẽ hoang mang, và uy tín của bộ máy chỉ huy sẽ sụp đổ.
Đây là một lựa chọn đầy đau đớn – nhưng cần thiết. Trách nhiệm không chỉ là dám giao việc, mà là dám chịu trách nhiệm khi chọn sai người, và sửa sai một cách minh bạch, dứt khoát. Gia Cát Lượng không đổ lỗi cho hoàn cảnh, không biện minh cho sự thiên vị trước đó, cũng không đẩy lỗi cho cấp dưới. Ông hành xử như một người gánh vác sứ mệnh quốc gia – không phải để bảo toàn cá nhân, mà để giữ vững kỷ cương đại cục.
Bài học này rất đắt, nhưng cũng rất quý. Trong doanh nghiệp, không ít lãnh đạo chọn cách “che” sai lầm nhân sự bằng cách điều chuyển, né tránh kỷ luật, hoặc đổ lỗi cho tập thể. Nhưng điều đó chỉ khiến tổ chức mất phương hướng, nhân sự mất lòng tin, và văn hóa đội ngũ bị bào mòn. Ngược lại, một quyết định xử lý công bằng và thẳng thắn, tuy khó, lại là thứ xây dựng sự tôn trọng lâu dài.
Chọn người phải dựa vào kết quả, không chỉ lời hứa
Gia Cát Lượng từng nói: “Dụng nhân như dụng mộc, cần xem gốc rễ, không chỉ nhìn bề mặt”. Mã Tốc có thể là người hiểu đạo lý, trung thành, và thông minh, nhưng không phải ai cũng có năng lực chuyển hóa tư duy thành hành động. Và ở những vị trí quan trọng, nhất là giữa chiến trường hay trong giai đoạn sống còn của doanh nghiệp, năng lực hành động thực tế mới là điều quyết định.
Khi tuyển chọn nhân sự cấp cao, đặc biệt là đồng sáng lập, CEO hay trưởng bộ phận, người lãnh đạo cần đặt ít niềm tin vào lý lịch và khả năng thuyết phục, và nhiều hơn vào kinh nghiệm thật, kết quả đã chứng minh được và khả năng đối diện với áp lực. Một bản kế hoạch đẹp không bao giờ bằng một lần triển khai thật sự thành công.
Gia Cát Lượng đã học bài học ấy bằng máu và nước mắt. Nhưng nhờ vậy, những chiến dịch sau đó ông thận trọng hơn, sàng lọc nhân sự khắt khe hơn và có những lựa chọn mang tính cân bằng hơn giữa “hiền tài” và “tướng giỏi”. Đó cũng là giai đoạn ông bắt đầu dùng nhiều hơn những người như Ngụy Diên – tuy nóng nảy nhưng có bản lĩnh chiến trường thực thụ.