Dù bị Mỹ tấn công nhưng Iran đang khiến phương Tây phải "khó thở" vì thứ vũ khí hủy diệt này
Iran đang bước vào giai đoạn căng thẳng sau khi Mỹ tấn công ba cơ sở hạt nhân chính.
Hành trình hạt nhân kéo dài và chuyển hướng sau Cách mạng Hồi giáo
Iran bắt đầu chương trình hạt nhân từ thập niên 1950 dưới sự hỗ trợ của Mỹ trong khuôn khổ sáng kiến “Atoms for Peace”. Nhưng sau Cách mạng Hồi giáo năm 1979, quan hệ giữa Iran và phương Tây rạn nứt, khiến chương trình bị gián đoạn. Trong thập niên 1990 và 2000, Iran chuyển hướng hợp tác với các đối tác như Nga và Trung Quốc.
Việc phát hiện các cơ sở hạt nhân bí mật như Natanz và Arak vào đầu thế kỷ 21 khiến cộng đồng quốc tế lo ngại về khả năng Iran có thể theo đuổi mục đích quân sự, bất chấp tuyên bố chỉ phục vụ năng lượng và y học. Trong khi nhà máy điện hạt nhân Bushehr là biểu tượng hợp tác dân sự, các hoạt động làm giàu uranium đến 60% tại Natanz và Fordow – gần ngưỡng 90% dùng cho vũ khí – khiến quốc tế ngày càng dè chừng.
Các cơ sở này sử dụng công nghệ ly tâm tiên tiến như IR-2m, IR-4, IR-6. Fordow được xây dựng sâu trong núi để tránh bị tấn công, trong khi Arak từng bị nghi ngờ có thể sản xuất plutonium. Dù đã được cải tạo theo thỏa thuận quốc tế, những nghi ngại vẫn chưa hoàn toàn tan biến.
JCPOA – Một thỏa thuận chưa trọn vẹn và bế tắc hiện tại
Năm 2015, Iran ký kết JCPOA với nhóm P5+1. Đổi lại việc dỡ bỏ trừng phạt, Iran đồng ý cắt giảm làm giàu uranium, giảm máy ly tâm và cho phép thanh sát quốc tế. Tuy nhiên, đến năm 2018, Mỹ dưới thời Tổng thống Donald Trump đơn phương rút khỏi thỏa thuận, cáo buộc Iran không tuân thủ. Iran sau đó từng bước khôi phục các hoạt động trước đây và vượt qua các giới hạn trong JCPOA.
Nỗ lực tái đàm phán giữa các bên nhiều lần đổ vỡ do bất đồng chính trị và thay đổi lãnh đạo ở cả Mỹ lẫn Iran. Cùng lúc, Tehran hạn chế quyền tiếp cận của các thanh sát viên từ Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA), đồng thời mở rộng kho uranium làm giàu đến ngưỡng đáng lo ngại.
Các chuyên gia cho rằng Iran hiện chưa chế tạo vũ khí hạt nhân, nhưng đã đạt “ngưỡng hạt nhân” – tức chỉ cần vài tuần hoặc vài tháng nếu có quyết định chính trị, đủ để sản xuất đầu đạn.
Đòn không kích mới và nguy cơ xung đột khu vực leo thang
Trong bối cảnh căng thẳng Iran–Israel kéo dài sang tuần thứ hai, Tổng thống Mỹ Donald Trump xác nhận lực lượng Mỹ đã tấn công ba cơ sở hạt nhân của Iran ngày 21/6: Fordow, Natanz và Isfahan. Các cuộc tấn công bằng bom phá boongke và tên lửa hành trình nhằm làm gián đoạn khả năng làm giàu uranium.
Natanz – nằm cách Tehran 250 km được xem là trung tâm làm giàu uranium lớn nhất. Với khả năng chứa tới 50.000 máy ly tâm, cơ sở này từng bị tấn công bởi Israel và giờ tiếp tục là mục tiêu của Mỹ. Theo IAEA, Iran từng làm giàu uranium đến 60% tại đây.
Fordow – được xây dựng sâu trong lòng núi gần thành phố Qom có tính bảo vệ cao và là nơi Iran đang tập trung làm giàu uranium cấp cao nhất. Theo báo cáo, Iran có thể chuyển kho uranium 60% tại Fordow thành 233 kg uranium cấp vũ khí chỉ trong ba tuần, đủ chế tạo tới 9 đầu đạn.
Isfahan – trung tâm nghiên cứu hạt nhân lớn nhất Iran – có khoảng 3.000 nhà khoa học và nhiều cơ sở kỹ thuật như lò phản ứng, nhà máy sản xuất nhiên liệu và cơ sở bọc zirconium. Đây được xem là đầu não kỹ thuật của chương trình hạt nhân nước này.
Cộng đồng quốc tế lo ngại rằng động thái quân sự mới sẽ đẩy khu vực Trung Đông vào một vòng xoáy mới. Israel, từ lâu đã coi Iran là mối đe dọa sống còn, từng tiến hành nhiều chiến dịch bí mật nhằm làm chậm chương trình hạt nhân của Tehran. Ở chiều ngược lại, Iran khẳng định quyền phát triển hạt nhân vì mục đích hòa bình và cam kết không chế tạo vũ khí.
Các nước trong khu vực như Ả Rập Xê Út và UAE cũng không đứng ngoài cuộc, khi sự gia tăng năng lực hạt nhân của Iran có thể khiến họ buộc phải theo đuổi các chương trình tương tự để duy trì cán cân quyền lực. Trong khi đó, Nga và Trung Quốc vừa hợp tác với Iran, vừa giữ thái độ thận trọng để tránh xung đột lan rộng.