Vì sao nói "cày như trâu" mà không phải "cày như bò" hay "cày như ngựa"?
Người Việt hay nói "cày như trâu” để chỉ sự làm việc cực nhọc. Nhưng tại sao lại là trâu, chứ không phải bò hay ngựa?
Từ đời sống nông nghiệp đến ngôn ngữ đô thị hiện đại, câu nói "cày như trâu" vẫn thường được dùng để mô tả sự lao lực, vất vả, làm việc đến kiệt sức. Người ta có thể "cày" ngày đêm để ôn thi, để hoàn thành dự án, để trả nợ, để mưu sinh. Nhưng giữa muôn vàn loài vật từng gắn bó với con người – vì sao lại là trâu gánh lấy danh xưng ấy, chứ không phải bò, ngựa hay lừa?
Thành ngữ dân gian luôn mang trong nó một quá trình chưng cất lâu dài của lịch sử sống. Với Việt Nam, một quốc gia lúa nước, chọn trâu làm biểu tượng là một lựa chọn mang tính bản sắc.
Trâu là biểu tượng bền bỉ của nền nông nghiệp lúa nước
Người Việt từ ngàn đời nay sống nhờ lúa, bám ruộng, bám đất và để làm ra hạt gạo trên cánh đồng ngập nước, không loài vật nào hữu dụng và trung thành bằng trâu. Khác với ngựa, nhanh nhưng chỉ quen đường khô, khác với bò điềm tĩnh nhưng không đủ khỏe để lội bùn sâu, trâu có tất cả những phẩm chất lý tưởng để trở thành bạn đồng hành của nhà nông: chân chắc, sức dai, thân thiện với nước, dễ nuôi, ít bệnh, ăn tạp, sống dai.
Không chỉ kéo cày, trâu còn kéo gỗ, kéo xe, kéo nước và là tài sản quý giá bậc nhất trong một gia đình xưa. "Tậu trâu, cưới vợ, làm nhà” – con trâu đứng đầu trong ba việc trọng đại của đời người nông dân, đủ thấy vai trò nền tảng của nó.
Câu "cày như trâu" vì vậy không đơn thuần chỉ mô tả hành vi mà còn phản ánh một lối sống: cần mẫn, nhẫn nại, dẻo dai, ít nói, âm thầm mà hữu dụng.
Vì sao không phải “cày như bò” hay “cày như ngựa”?
Có nhiều lý do cả về thực tế canh tác lẫn ngữ nghĩa khiến trâu chiếm vị trí đặc biệt trong tâm thức người Việt:
Ngựa: Là loài vật gắn với tầng lớp quý tộc, chiến tranh và tốc độ. Ngựa không thích nghi với ruộng lầy, dễ trượt ngã, không chịu bùn sâu. Văn hóa Việt ít khi dùng ngựa để cày ruộng, nói “cày như ngựa” sẽ nghe gượng gạo, thiếu tính biểu trưng.
Bò: Tuy cũng được dùng để kéo cày ở một số vùng nhưng bò không thích hợp với đất bùn, sức kéo yếu hơn trâu, đi chậm và không phổ biến trong canh tác lúa nước truyền thống. Hơn nữa, bò gợi sự chậm chạp hơn là bền bỉ.
Trâu: Là vật nuôi chủ lực của nền nông nghiệp lúa nước, trâu mang tính biểu tượng cao: hiền lành, chịu thương chịu khó, bền sức, không than phiền, lầm lũi mà hiệu quả. Chính vì thế, trong văn hóa nói, người ta chọn trâu để gán cho hình ảnh "làm không biết mệt", "làm bất chấp thời gian".
Cũng chính vì đặc tính ấy, trâu còn được đưa vào thơ ca, ca dao, tục ngữ với tần suất dày đặc. Không chỉ là hình ảnh lao động, trâu còn là biểu tượng của no ấm, hiền hòa, gắn bó với quê hương.
Hình ảnh con trâu trong tâm thức Việt
Trâu không chỉ là con vật kéo cày, nó còn là một phần của đời sống tâm linh, văn hóa. Trong 12 con giáp, trâu là linh vật đại diện cho sự nhẫn nại, cần cù, là người bạn không thể thiếu trong hành trình dựng nghiệp.
Lễ hội chọi trâu Đồ Sơn là một minh chứng cho vị trí thiêng liêng của trâu trong tín ngưỡng cầu mùa.
Trong ca dao, tục ngữ, trâu hiện diện như một chứng nhân của đời sống đồng ruộng. Hình ảnh con trâu không chỉ nói lên những vất vả lao động nặng nhọc của người dân mà còn là hiện thân của văn hóa sống bền bỉ, lấy nhẫn nại làm sức mạnh.
Ngày nay, hình ảnh trâu trên đồng không còn phổ biến, thay vào đó là máy móc, công nghệ. Nhưng câu nói "cày như trâu" vẫn sống mãnh liệt trong đời sống hiện đại, đặc biệt trong giới văn phòng, học sinh – sinh viên, giới làm freelance…
Cày ngày, cày đêm, cày xuyên lễ Tết – những người lao động trí óc hôm nay vẫn mượn hình ảnh “cày trâu” để miêu tả áp lực công việc, học hành, thi cử, mưu sinh.