Ít người biết, thuốc súng bắt nguồn từ giới truyền đạo, sau này trở thành công cụ hủy diệt trong chiến tranh

Bột đen ban đầu không dành cho chiến tranh

Từ thuở xa xưa, con người đã mê hoặc bởi lửa và những hiệu ứng kỳ bí của nó. Trong văn hóa Trung Hoa cổ đại, những người tu luyện Đạo giáo luôn tin rằng vạn vật có thể biến đổi, luyện hóa, ngay cả mạng sống con người. Họ mải miết tìm kiếm phương thuốc trường sinh và chính trong hành trình đó, một thứ "thuốc" mới đã ra đời – không phải để chữa bệnh, mà để… cháy.

Khoảng thế kỷ 9 dưới triều Đường, các đạo sĩ Trung Hoa trong quá trình luyện đan đã phát hiện ra rằng khi trộn than củi, lưu huỳnh và diêm tiêu (KNO₃), hỗn hợp sẽ tạo ra lửa cực mạnh, kèm theo khói dày và đôi khi phát nổ. Điều thú vị là mục tiêu của họ hoàn toàn không phải tạo ra vũ khí – họ chỉ muốn tìm ra phương thuốc đem lại sự bất tử.

Tuy nhiên, khi hỗn hợp này bốc cháy dữ dội, họ lập tức ghi chú lại trong sách: “Không nên đem gần lửa”. Đó là những dòng cảnh báo đầu tiên trong lịch sử loài người về tính dễ cháy nổ của hỗn hợp mà sau này được gọi là thuốc súng đen (black powder).

Thuốc súng ban đầu được dùng để làm pháo bông, đốt trong các nghi lễ, tạo hiệu ứng khói mù khi biểu diễn tôn giáo hoặc xua đuổi tà ma. Nhưng với bản chất tò mò và tinh thần khai phá, con người không dừng lại ở đó.

Khi con người nhận ra sức mạnh phá hoại của thuốc súng

Nhà Tống là triều đại đầu tiên có tài liệu ghi nhận việc sử dụng thuốc súng trong chiến tranh. Trước áp lực từ các bộ tộc phương Bắc như Liêu, Kim, người Trung Hoa buộc phải cải tiến công cụ phòng thủ và thuốc súng trở thành một lựa chọn đầy tiềm năng. Ban đầu là pháo thủy tinh nhồi thuốc súng tạo khói, sau đó là “hỏa thương” – loại ống tre bắn ra ngọn lửa và mảnh vụn bằng áp lực nổ, được xem là tiền thân của khẩu súng ngày nay.

Chưa đầy một thế kỷ sau, người Trung Hoa đã phát triển cả “hỏa tiễn” – mũi tên có gắn thuốc súng, bay bằng lực phản ứng ngược, được sử dụng hiệu quả trong thủy chiến và tấn công từ xa. Cuộc chiến phòng thủ thành trì giờ đây không còn đơn thuần là kéo cung, giương nỏ mà là những tiếng nổ long trời lở đất khiến kẻ thù khiếp vía.

Tuy nhiên, như mọi phát minh lớn của loài người, thuốc súng không nằm yên ở biên giới một quốc gia. Thông qua các thương nhân và học giả dọc theo Con đường Tơ lụa, công thức chế tạo thuốc súng lan đến thế giới Hồi giáo – nơi các học giả Ả Rập tiếp thu nhanh chóng và sớm biến nó thành công cụ phục vụ quân sự. Từ đó, thuốc súng vượt Địa Trung Hải, tiến vào châu Âu thế kỷ 13, mở ra một kỷ nguyên vũ khí mới của nhân loại.

Thuốc súng định hình lại bản đồ quyền lực

Nếu Trung Hoa là nơi khai sinh thuốc súng thì châu Âu là nơi đẩy phát minh này lên một tầm cao mới. Tại đây, thuốc súng không chỉ là vũ khí – nó là công cụ mở rộng lãnh thổ, là sức mạnh quân sự cốt lõi, là yếu tố thay đổi cán cân quyền lực giữa các đế chế.

Người châu Âu đã chế tạo đại bác, súng thần công, súng hỏa mai với hiệu năng ngày càng cao. Trong các cuộc chiến tranh như Trăm Năm (Hundred Years’ War), thuốc súng giúp quân đội phá vỡ những bức tường thành kiên cố vốn là thế mạnh phòng thủ suốt hàng thế kỷ trước. Thay vì vây hãm hàng tháng, giờ đây chỉ cần vài khẩu đại bác là có thể khiến thành trì đổ sập trong vài giờ.

Cùng thời điểm đó, các đế chế phương Đông như Ottoman, Safavid (Ba Tư) và Mughal (Ấn Độ) cũng tận dụng triệt để sức mạnh của vũ khí bột đen. Họ xây dựng toàn bộ chiến lược quân sự dựa trên thuốc súng, đến mức các sử gia phương Tây gọi đây là “các đế chế thuốc súng” (Gunpowder Empires). Nhờ thuốc súng, các lãnh đạo quân sự như Mehmed II hay Babur có thể thiết lập đế quốc rộng lớn trải dài hàng nghìn cây số.

Tác động của thuốc súng không chỉ dừng ở quân sự. Nó tạo ra sự thay đổi trong tư duy chính trị, trong mô hình quản lý nhà nước – khi ai sở hữu được vũ khí mạnh hơn, người đó kiểm soát lãnh thổ, thu thuế, áp đặt luật lệ. Thuốc súng góp phần quan trọng trong quá trình thực dân hóa toàn cầu khi người châu Âu chinh phục các lục địa xa xôi bằng tàu lớn, súng mạnh và đại bác.

Tuy nhiên, sang thế kỷ 19, thuốc súng đen dần bị thay thế bởi các loại thuốc nổ hiện đại hơn như nitroglycerin và cordite – ít khói, mạnh hơn và ổn định hơn. Dù vậy, dấu ấn lịch sử mà thuốc súng để lại vẫn không thể xóa nhòa. Nó là minh chứng rõ ràng rằng những phát minh của con người dù vô tình hay hữu ý đều có thể trở thành lực đẩy thay đổi cả dòng chảy lịch sử.

“

Từ một hỗn hợp được tạo ra với khát vọng trường sinh, thuốc súng đã trở thành thứ vũ khí định hình nên nhiều đế chế, làm xoay chuyển bản đồ thế giới và mở ra những thời đại mới của chiến tranh. Câu chuyện của bột đen không chỉ là lịch sử của khói lửa, mà còn là minh chứng cho một nghịch lý muônthuở: đôi khi, thứ nguy hiểm nhất không nằm ở ý định ban đầu, mà ở cách con người chọn sử dụng nó.

Hoa Liên