Đường sắt cao tốc Bắc - Nam cùng với sáp nhập bộ máy hành chính mở lối hạ tầng thế kỷ, tạo thế “chạy đà” mới cho địa phương
Dự án đường sắt cao tốc Bắc - Nam đang đi đôi với tiến trình sáp nhập các địa phương.
Một tuyến đường, nhiều thử thách
Dự án đường sắt cao tốc Bắc – Nam, có chiều dài hơn 1.514 km, không chỉ là biểu tượng hạ tầng của thế kỷ 21 mà còn là một bài kiểm tra quy mô lớn về năng lực hành chính sau sáp nhập ở cấp cơ sở. Trong bối cảnh bộ máy chính quyền đã được tinh gọn, việc thực thi công tác giải phóng mặt bằng (GPMB), tái định cư và điều phối đa ngành trở thành cơ hội cũng là thách thức cho các địa phương thể hiện hiệu quả quản trị sau cải cách.
Một điểm nhấn trong cách triển khai dự án lần này là việc tách riêng giải phóng mặt bằng và tái định cư thành một dự án độc lập, khởi động ngay từ tháng 8/2025, dưới sự chủ trì của Bộ Xây dựng. Cơ chế mới cho phép địa phương chủ động lập kế hoạch, ứng vốn và thi công hạ tầng tái định cư trước khi phần xây lắp chính thức triển khai.
Đây là kinh nghiệm đã chứng minh hiệu quả với dự án cao tốc Bắc – Nam giai đoạn 2 và nay được áp dụng vào đường sắt cao tốc – một công trình có ảnh hưởng lớn hơn cả về địa lý và xã hội.
Tuyến đường sắt đi qua 15 địa phương sau sáp nhập, cần hơn 10.800 ha đất và ảnh hưởng đến hơn 120.000 hộ dân. Đến tháng 6/2025, toàn bộ 20 địa phương có tuyến đi qua đã nhận hồ sơ thiết kế sơ bộ và ranh giới GPMB, nhưng mới chỉ có vài địa phương hoàn thành việc thành lập Ban Chỉ đạo GPMB. Nhiều địa phương khác vẫn đang trong quá trình rà soát, chưa chính thức triển khai.
Khi “gót chân Achilles” là dữ liệu đất đai
Một trong những rào cản lớn nhất nằm ở chính quyền cấp xã/phường, nơi đã sáp nhập nhưng lại phải xử lý khối lượng công việc khổng lồ. Từ việc kiểm đếm, xác minh nguồn gốc sử dụng đất, giải thích chính sách, đến tiếp dân, xử lý khiếu nại… mọi quy trình đều đòi hỏi thông tin chuẩn xác và nhân lực am hiểu thực tế.
Tuy nhiên, hiện vẫn còn nhiều trường hợp đất đai không rõ chủ sử dụng, thiếu giấy tờ pháp lý, tranh chấp giữa các thế hệ… khiến việc đền bù và tái định cư kéo dài.
Để giải quyết tình trạng này, Bộ Tài nguyên và Môi trường đã yêu cầu địa phương đẩy nhanh số hóa cơ sở dữ liệu đất đai, coi đây là điều kiện tiên quyết để triển khai dự án đúng tiến độ và minh bạch.
Song song đó, việc các Ban chỉ đạo GPMB buộc phải thành lập trước ngày 1/7/2025 là nhằm đẩy nhanh tiến độ, phân công rõ trách nhiệm từ cấp huyện xuống xã, hạn chế tình trạng chờ chỉ đạo hoặc đùn đẩy khi có phát sinh.
Quyền chủ động đi kèm năng lực thực thi
Chính phủ cho phép các địa phương ứng vốn trước để xây dựng hạ tầng tái định cư. Đây là một bước tiến lớn về cơ chế tài chính, trao quyền chủ động cho địa phương nhưng cũng đòi hỏi năng lực quản lý tài chính và kỹ thuật cao.
Không chỉ vậy, các cơ quan kỹ thuật như EVN cũng được yêu cầu phối hợp đồng bộ để di dời toàn bộ công trình điện từ 110kV trở lên.
Điều này phản ánh mức độ phức tạp và tính liên ngành của dự án đường sắt cao tốc, nơi thành công phụ thuộc vào sự vận hành nhịp nhàng giữa các khối chính quyền, doanh nghiệp và người dân.
Dự án đường sắt cao tốc không chỉ là công trình hạ tầng đơn thuần. Đây là thời điểm để chính quyền địa phương, đặc biệt là cấp xã/phường thể hiện năng lực sau các đợt tinh giản.
Đường sắt cao tốc Bắc – Nam là một trong những công trình trọng điểm có tính biểu tượng cao nhất của Việt Nam trong thế kỷ 21. Tuy nhiên, sự thành công của dự án này không chỉ nằm ở kỹ thuật, vốn đầu tư hay công nghệ, mà còn phụ thuộc lớn vào hiệu quả thực thi hành chính ở cấp cơ sở.