Tăm xỉa răng: Từ dấu vết khảo cổ 35.000 năm trước đến ngành xuất khẩu tỷ đô của Việt Nam

Tăm xỉa răng: Vật dụng nhỏ, hành trình dài

Từ một que gỗ vô danh thời tiền sử đến hình ảnh quen thuộc trên bàn ăn người Việt, tăm xỉa răng là một trong những minh chứng sống động cho cách những vật dụng nhỏ bé có thể trường tồn cùng lịch sử loài người.

Bữa ăn kết thúc. Người đàn ông trung niên rút từ túi áo một chiếc tăm tre, đưa lên miệng rồi thong thả nghiêng đầu, lim dim đôi mắt như tận hưởng một khoảnh khắc yên tĩnh sau no đủ. Hình ảnh ấy quen thuộc đến mức người ta hiếm khi nghĩ: tại sao con người lại xỉa răng? Và từ bao giờ?

Khác với dao, thớt, hay muỗng đũa – vốn được nhắc nhiều trong hành trình tiến hóa của nhân loại – tăm xỉa răng là vật dụng ít được quan tâm nhưng lại hiện diện bền bỉ trong mọi nền văn minh.

Các nhà khảo cổ học đã phát hiện dấu vết trên xương răng của người Neanderthal – loài người cổ sống cách đây hơn 35.000 năm – cho thấy họ từng dùng que gỗ nhỏ hoặc mảnh xương để làm sạch mảng bám. Không phải phát minh khoa học, không có bằng sáng chế, chiếc tăm được sinh ra từ một nhu cầu quá đỗi tự nhiên: làm sạch sau ăn.

Tại Ai Cập cổ đại, người ta chôn theo thi thể các công cụ vệ sinh cá nhân bằng vàng, trong đó có tăm. Người La Mã sử dụng dụng cụ gọi là dentiscalpium – que nhỏ bằng đồng hoặc bạc để làm sạch răng. Ở Trung Quốc, tăm tre đã xuất hiện từ thời Đường – Tống, gắn liền với lễ nghi và phép lịch sự trong bữa ăn. Còn người Nhật thì tinh tế hơn: tăm của họ có hai đầu – một đầu nhọn để xỉa, một đầu dẹt để dựng đứng sau khi dùng.

Thói quen, văn hóa và thị trường tỷ đô

Tăm xỉa răng không đơn thuần là vật dụng, nó là một thói quen mang tính văn hóa. Tại Việt Nam, từ quán ăn bình dân cho đến mâm cơm gia đình, lọ tăm tre luôn có mặt như một phần tất yếu. Hành động “rút tăm” sau bữa ăn nhiều khi còn được xem là tín hiệu ngầm rằng "tôi đã ăn no, đã hài lòng".

Trái ngược, ở nhiều nước phương Tây, xỉa răng nơi công cộng là điều tối kỵ, gắn với hình ảnh kém lịch sự. Thay vào đó, họ dùng chỉ nha khoa hoặc các dụng cụ chuyên biệt, kín đáo hơn. Ở Pháp, Đức hay Mỹ, nhiều nhà hàng cao cấp tuyệt đối không phục vụ tăm vì cho rằng nó phá vỡ tính trang trọng của bữa ăn.

Thế nhưng, bất chấp quan điểm khác biệt, tăm vẫn tồn tại và thậm chí trở thành sản phẩm xuất khẩu chiến lược tại một số nước. Việt Nam hiện là một trong những quốc gia dẫn đầu thế giới về xuất khẩu tăm tre, với các làng nghề truyền thống tại Thái Bình, Bắc Giang, Thanh Hóa... Hàng chục triệu cây tăm mỗi tháng được sản xuất thủ công hoặc bán tự động, đóng gói thành phẩm và xuất sang Nhật Bản, Hàn Quốc, châu Âu.

Không dừng lại ở đó, tăm ngày nay còn được cải tiến để phục vụ thị hiếu tiêu dùng hiện đại: tăm tre thơm hương quế, tăm đầu cong dùng cho người niềng răng, tăm giấy phân hủy sinh học, tăm trong hộp kim loại sang trọng phục vụ nhà hàng hạng sang.

Tuy nhiên, theo các chuyên gia nha khoa, việc lạm dụng tăm tre cũng có thể gây hại. “Tăm tre truyền thống có thể làm rộng kẽ răng, tổn thương nướu nếu dùng thường xuyên và sai cách,” bác sĩ Trần Quốc Tĩnh, chuyên khoa Răng – Hàm – Mặt cho biết. Đây là lý do nhiều người trẻ chuyển sang dùng chỉ nha khoa hoặc máy tăm nước – tiện lợi và an toàn hơn.

Một vật dụng – nhiều tầng lớp biểu tượng

Nhìn từ góc độ xã hội, tăm xỉa răng là vật dụng ít thay đổi nhất trong vòng xoay hiện đại hóa. Không ai số hóa được chiếc tăm. Nó không cần pin, không cần mạng, không kết nối Bluetooth. Nó chỉ cần một việc: giúp người ta sạch sẽ và thoải mái.

Thậm chí, tăm còn được các nhà xã hội học xem như một chỉ dấu của tầng lớp. Người già thường mang theo hộp tăm cá nhân; người trẻ thì dùng chỉ nha khoa tiện lợi; còn trong một số quán nhậu, tăm được đặt cạnh gạt tàn như một phần văn hóa ngầm. Có thời điểm, trên mạng xã hội lan truyền ảnh "tăm cài tai" – hình ảnh quen thuộc của các ông bác miền quê – như một biểu tượng hoài niệm pha chút hài hước.

Nhưng vượt lên tất cả, chiếc tăm – nhỏ như đầu đũa, nhẹ như que tre – vẫn đứng vững suốt hàng nghìn năm, bên cạnh bát cơm, chén nước mắm và những thói quen thân thuộc của con người.

Trong thời đại mà mọi thứ đều đang thay đổi quá nhanh, việc một vật dụng nguyên sơ như chiếc tăm vẫn giữ được chỗ đứng là điều đáng suy ngẫm. Nó nhắc ta nhớ rằng, không phải mọi giá trị đều nằm ở độ mới, độ phức tạp hay sự hào nhoáng. Một vật nhỏ, nếu chạm đúng nhu cầu căn bản, có thể sống mãi – âm thầm nhưng không thể thay thế.

Thu Sa