Lạm dụng AI có thể làm "thui chột" năng lực suy nghĩ và sáng tạo của con người

AI viết thay con người – Tiện ích hay nguy cơ?

Sự phổ biến của trí tuệ nhân tạo (AI), đặc biệt là các mô hình ngôn ngữ như ChatGPT, Claude hay Gemini, đang thay đổi cách chúng ta làm việc, học tập và giao tiếp. Một thao tác đơn giản – nhập yêu cầu vào ô chat – có thể mang đến một đoạn văn, bài phân tích hay bản nháp bài thuyết trình chỉ trong vài giây. Nhưng đằng sau sự tiện lợi đó là một câu hỏi lớn về năng lực tư duy độc lập của con người: Chúng ta đang tận dụng công cụ hỗ trợ hay dần đánh mất khả năng tự suy nghĩ?

Không ít nhà nghiên cứu giáo dục, công nghệ và xã hội đã bày tỏ lo ngại khi AI ngày càng “làm thay” nhiều công việc trí óc, từ viết luận, dịch văn bản, đến giải toán và thậm chí là sáng tác thơ văn. Trong khi nhiều người xem đây là công cụ hỗ trợ học tập, làm việc hiệu quả hơn, không ít chuyên gia cảnh báo rằng việc phụ thuộc quá mức vào AI có thể khiến con người “lười suy nghĩ” – một nguy cơ âm thầm nhưng không kém phần đáng sợ.

Khi học sinh – Sinh viên không còn cần viết

Giáo viên ở nhiều nước đã bắt đầu đối mặt với tình trạng học sinh sử dụng AI để viết bài luận, thậm chí làm cả bài thi. Mặc dù các mô hình AI thường đưa ra câu trả lời đúng, mạch lạc, nhưng bản chất của việc học, rèn luyện tư duy phản biện, kỹ năng trình bày và diễn đạt cá nhân đang dần bị xao nhãng.

Tiến sĩ Ethan Mollick – giảng viên Đại học Wharton (Mỹ) – từng thẳng thắn chia sẻ: "Nếu sinh viên chỉ sao chép nội dung từ AI mà không hiểu bản chất, họ đang học cách tránh né tư duy thay vì phát triển nó." Câu hỏi quan trọng là: Liệu con người còn cần kỹ năng viết, nếu một công cụ có thể viết thay họ nhanh hơn, tốt hơn?

Tư duy bị "cướp mất"

Sự khác biệt căn bản giữa hỗ trợ và thay thế chính là ranh giới mong manh đang bị mờ dần. Trí tuệ nhân tạo không biết ngừng nghỉ, không biết mệt mỏi – đó là lợi thế. Nhưng con người chỉ phát triển kỹ năng khi trải qua quá trình rèn luyện, bao gồm cả sai sót, chỉnh sửa, và suy nghĩ lặp lại. Nếu AI "viết hộ", "suy nghĩ hộ" quá sớm trong quá trình học, khả năng tư duy độc lập, phản biện – những giá trị cốt lõi của trí tuệ con người sẽ không được nuôi dưỡng đầy đủ.

Một ví dụ đáng suy ngẫm là việc nhiều học sinh hiện nay không cần luyện viết email, đơn xin việc hay thuyết trình, vì AI có thể làm sẵn mẫu hoàn chỉnh. Dần dần, thế hệ trẻ có nguy cơ mất khả năng giao tiếp ngôn ngữ một cách tinh tế, linh hoạt, dẫn đến những hạn chế trong các môi trường xã hội, nghề nghiệp phức tạp.

AI là công cụ, không phải người thay thế

Trí tuệ nhân tạo không phải là "kẻ thù", nhưng cần được đặt vào đúng vị trí: một công cụ hỗ trợ chứ không phải người thay thế. Việc sử dụng AI để kiểm tra lỗi chính tả, hỗ trợ ý tưởng, tóm tắt văn bản hay cải thiện hành văn là hợp lý. Nhưng để AI quyết định thay, suy nghĩ thay, lập luận thay – đó là sự đánh mất quyền kiểm soát tư duy cá nhân.

Nhiều chuyên gia khuyến nghị rằng giáo dục hiện đại cần hướng dẫn học sinh sử dụng AI như một phần của quá trình học tập chủ động, không phải nơi “sao chép và dán”. Những bài học về công nghệ cần đi kèm với các giờ học về tư duy phản biện, đạo đức công nghệ và khả năng kiểm tra thông tin.

Cốt lõi ở đây là: AI không có cảm xúc, quan điểm, giá trị nhưng con người thì có. Vì vậy, dù công nghệ có thể “giúp bạn viết”, bạn mới là người phải biết mình muốn viết điều gì.

Đông Quân